Kłopotliwy „drugi etap dojrzewania” – skóra w okresie menopauzy

Menopauza jest naturalnym, fizjologicznym etapem w życiu każdej kobiety, określanym przez WHO jako utrzymujący się od ponad roku brak miesiączki spowodowany trwałą niedoczynnością jajników, która powoduje deficyt estrogenów i progesteronu we krwi.

W czasie menopauzy dochodzi do wielu zmian w funkcjonowaniu organizmu. Na niedobory hormonów w widoczny sposób reaguje skóra poprzez nagłe pogorszenie się jej właściwości. Menopauza może być też czasem przyczyną emocjonalnego chaosu, utraty pewności siebie, może być burzliwa i niepokojąca – dlatego nazywana jest „drugim etapem dojrzewania”.

Mimo, że już 2000 lat temu Hipokrates odkrył zjawisko menopauzy u kobiet, dopiero w XX wieku liczba kobiet osiągających wiek wystarczająco długi, by jej doświadczyć zwiększyła się na tyle, aby zjawisko to zostało dostrzeżone, zbadane i opisane.

Jednak prawdziwa rewolucja w postrzeganiu menopauzy nastąpiła całkiem niedawno. Poprzednie pokolenia kobiet przechodziły przez ten trudny czas z niewielkim wsparciem i mniejszym zrozumieniem problemów będących następstwem procesów zachodzących w ich organizmach. Dzisiaj wiele się zmieniło zarówno w medycynie, jak i kosmetologii. Rozwój hormonalnej terapii zastępczej, dostępność produktów kosmetycznych i zabiegów estetologii kosmetologicznej i medycznej, stosowanie odpowiedniej diety i aktywności fizycznej sprawia, że można myśleć o menopauzie jako o początku nowego etapu życia, zamiast uważać ją za koniec aktywności.

Można spodziewać się, że w XXI wieku kobiety będą żyły przynajmniej 30 lat po menopauzie – to blisko jedna trzecia życia, którą można spędzić ciesząc się dobrym zdrowiem i atrakcyjnym wyglądem, kontynuując satysfakcjonujące życie po ustaniu miesiączek.

Dokładnie rzecz ujmując słowo „menopauza” odnosi się do dnia ostatniego krwawienia miesięcznego. Miesiące czy lata poprzedzające ten moment nazywa się okresem okołomenopauzalnym. Menopauza przebiega trójetapowo:

1. Premenopauza – w tym czasie menstruacje są jeszcze regularne a poziom hormonów w normie z tendencją do obniżania się.
2. Perimenopauza – to okres przed i po ostatniej miesiączce, kiedy poziom hormonów waha się natomiast brak jest innych objawów z tym związanych.
3. Postmenopauza – rozpoczyna się następnego dnia po ostatnim krwawieniu miesiączkowym pod warunkiem, że od ostatniego krwawienia upłynął co najmniej rok.

Wiek oraz naturalne przyczyny klimakterium
Menopauza oznacza czas, w którym kobieta traci zdolność do naturalnej prokreacji. W naszym klimacie pojawia się zwykle około 50 roku życia (między 45 a 55 rż.). Ustanie miesiączki może nastąpić w sposób nagły lub być poprzedzone rzadszymi krwawieniami.

Naturalną przyczyną rozpoczęcia menopauzy jest związana z wiekiem utrata wrażliwości jajników na działanie gonadotropin przysadkowych, w wyniku czego dochodzi do coraz rzadszej owulacji oraz stwierdza się obecność niedojrzałych pęcherzyków. W następnej fazie jajniki stopniowo ulegają zmniejszeniu, pęcherzyki zarastają, a cały jajnik przerasta tkanka łączna. W odpowiedzi przedni płat przysadki zwiększa produkcję gonadotropin, zwłaszcza LH i FSH początkowo okresowo, a następnie w sposób ciągły. W wyniku spadku stężenia we krwi hormonów jajnikowych zanika endometrium, zwęża się pochwa i pogłębiają się zmiany zanikowe sromu.

Czynniki przyspieszające menopauzę
Na wiek, w którym u kobiety pojawiają się pierwsze oznaki menopauzy największy wpływ mają czynniki genetyczne. Wiele przypadków przedwczesnej menopauzy nie jest związanych z jakimikolwiek poważnymi przyczynami – przekwitanie ma miejsce zbyt wcześnie niejako „samo z siebie” – po prostu kobieta jest tak genetycznie zaprogramowana. Można nawet sądzić, iż kobieta pochodząca z rodziny, w której kobiety dość szybko przechodziły klimakterium również będzie narażona na wczesną menopauzę.

Niestety, przedwczesna menopauza może być związana z poważnymi chorobami: cukrzycą, chorobami tarczycy, nowotworami, chorobami układu odpornościowego. Również niektóre zabiegi, jak np. wycięcie jajników, radio- i chemioterapia wywołują wcześniejszą menopauzę.

Na przyspieszenie menopauzy wpływa jednak wiele innych czynników, np. ciągły stres. Długotrwale utrzymujący się stan napięcia nerwowego czy nerwica czasami tak silnie wpływają na gospodarkę hormonalną, że mogą wywołać wczesną menopauzę.

Niekorzystny wpływ na poziom kobiecych hormonów mają także zaburzenia odżywiania. Stosowanie restrykcyjnych diet, ubogich w niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu składników odżywczych, prowadzi do znacznej niedowagi i niedożywienia a w konsekwencji przyspieszenia menopauzy.

Do zupełnie innych czynników przyspieszających przekwitanie zaliczamy te związane ze stylem życia człowieka np. palenie papierosów.

Objawy menopauzy
Najbardziej znanymi objawami menopauzy są zaburzenia naczynioruchowe objawiające się najczęściej jako uderzenia gorąca – doświadcza ich 75% kobiet. Odczuwane są w postaci nagłego uczucia potężnej dawki ciepła obejmującego twarz, szyję, klatkę piersiową, a niekiedy całe ciało. Trwają od kilku do kilkunastu minut, są następstwem rozszerzenia naczyń krwionośnych i zaburzenia równowagi między podwzgórzowymi transmiterami. Objawy te mogą występować latami.

Niższe stężenie estrogenów we krwi wpływa niekorzystnie na psychikę kobiety powodując obniżenie nastroju. Objawia się to rozdrażnieniem, uczuciem zmęczenia, zaburzeniami koncentracji, utratą zaufania do otoczenia, niepokojem, lękami, osłabieniem libido, trudnościami w zasypianiu. Po menopauzie objawy te ulegają eskalacji.

Kilka miesięcy po ostatniej miesiączce zauważa się niekorzystne zmiany w tkance łącznej, wynikające z niedoboru kolagenu I i II, manifestujące się jako spadek elastyczności skóry, która robi się cieńsza i pomarszczona. Prowadzi to do wysychania błon śluzowych pochwy, cewki moczowej, jamy ustnej i powiek, zwiotczenia przepony moczowo-płciowej (co jest przyczyną m.in. nietrzymania moczu i wypadania macicy). Ograniczona produkcja śluzu pochwowego prowadzi do dyskomfortu w kontaktach intymnych i infekcji bakteryjnych układu moczowo – płciowego.

Menopauzalne starzenie się skóry
Starzenie się skóry to proces złożony na który wpływają czynniki pochodzące ze środowiska zewnętrznego (głównie promieniowanie UV) oraz czynniki wewnętrzne indukowane przez organizm, m. in. zmiany hormonalne związane z menopauzą. Stąd często spotyka się określenie „starzenie menopauzalne”, które widoczne jest na wszystkich jej poziomach:

• Zmiany starzeniowe w obrębie naskórka i błony podstawnej

Na poziomie naskórka obserwuje się wzmożone rogowacenie skóry stóp i dłoni (tzw. keratodermię klimakteryczną) predysponujące do powstawania pęknięć i rozpadlin. Niski poziom estrogenów zaburza też prawidłową pracę melanocytów, stąd powszechna u osób starszych bladość skóry.

Starzenie menopauzalne dotyka też granicę skórno-naskórkową, która zapewnia właściwą wymianę substancji, odpowiednie przyleganie naskórka i skóry właściwej, a także przeciwdziała grawitacyjnemu obwisaniu skóry. Zmiany hormonalne negatywnie wpływają na znajdujące się tam fibroblasty, które wytwarzają kolagen IV i VI (są składnikami błon podstawnych), kolagen VII (jest podstawowym białkiem strukturalnym tworzącym włókna kotwiczące).

• Zmiany starzeniowe w obrębie skóry właściwej

Procesy starzenia menopauzalnego zauważalne są w strukturze i kondycji fibroblastów produkujących w skórze właściwej kolagen typu I i III (Kolagen I stanowi 80% całego kolagenu i jest odpowiedzialny za wytrzymałość, a kolagen III stanowiący 15% całego kolagenu, odpowiada za elastyczność skóry). Fibroblasty nie są pobudzane do ich wytwarzania, w efekcie czego skóra traci jędrność. Proces syntetyzowania kolagenu odgrywa znaczącą, jeśli nie główną rolę w procesie gojenia się ran – w okresie menopauzy ulega on spowolnieniu.

Zaburzenia hormonalne negatywnie odbijają się także na zawartości w skórze właściwej glikozaminoglikanów (kwasu hialuronowego) oraz proteoglokanów, które są składnikami macierzy pozakomórkowej, odpowiadając za nawilżenie i napięcie skóry.

Ponadto „dezorganizacji” ulega cały układ naczyniowy skóry właściwej, ściany naczyń krwionośnych pogrubiają się, zwiększa się także ich ogólna liczba. W obrębie policzków i nosa pojawiają się teleangiektazje, często dochodzi do pojawienia się lub nasilenia trądziku różowatego. Wahania poziomu androgenów powodują także pojawienie się trądziku późnego, zwłaszcza u kobiet cierpiących na tę przypadłość jako nastolatki.

• Zmiany starzeniowe w obrębie tkanki podskórnej

W obrębie tkanki podskórnej obserwuje się nieprawidłowości w obrazie tkanki tłuszczowej, która w procesie starzenia menopauzalnego ulega atrofii. Dysfunkcji ulegają receptory odpowiedzialne za syntezę białek wykorzystywanych w procesie lipogenezy i różnicowania adipocytów, głównie ich zdolność do gromadzenia tłuszczu. Z powyższego powodu tkanka tłuszczowa nie jest w stanie nadać prawidłowej struktury twarzy, maleje grubość tkanki zwłaszcza w okolicach kości policzkowych, kącików ust i podbródka.

• Zmiany starzeniowe w obrębie przydatków skóry
• Włosy: dochodzi do ich przerzedzenia w obrębie głowy, okolicy łonowej i pod pachami, niekiedy porównywalnego z łysieniem u mężczyzn. Wskutek zaburzonej aktywności melanocytów włosy tracą swoje zabarwienie – siwieją. Skraca się okres wzrostu włosa (anagen), zmniejsza się średnica jego korzenia.
• Gruczoły łojowe: wydzielanie sebum zmniejsza się o ok. 50%, następuje stopniowy zanik gruczołów, prowadząc do uszczuplenia płaszcza hydrolipidowego i zwiększenia TEWL (transepidermalnej utraty wody). Obserwuje się niedobór kwasów wchodzących w skład cementu komórkowego. Ogólna ilość lipidów w naskórku zmniejsza się prowadząc do zaburzeń w wytwarzaniu naturalnych czynników nawilżających.
• Gruczoły potowe: redukcji ulega ich ilość oraz ilość wytwarzanego potu, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń termoregulacji.
• Paznokcie: stają się cienkie i pobruzdowane podłużnie. Bruzdowanie jest następstwem zaburzenia krążenia obwodowego. Obserwuje się także przerost płytki paznokciowej, zwłaszcza na paluchach stóp z powodu zaburzeń rogowacenia. Skóra wokół paznokci staje się przesuszona z tendencją do łuszczenia się i pękania.

Leczenie menopauzy
Najbardziej popularną metodą jest stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ), która niweluje intensywność objawów menopauzy, korzystnie wpływa na kondycję całego organizmu oraz umożliwia powrót do dawnej aktywności. Terapia HTZ pozwala też uniknąć osteoporozy, wpływa na poprawę stanu skóry, niweluje dyskomfort w obrębie układu moczowo-płciowego, leczy stany związane z wahaniem nastroju oraz reguluje sprawność w obrębie naczyń wieńcowych. Po leczeniu przy pomocy HTZ naskórek zwiększa zdolność do wiązania wody, staje się bardziej elastyczny. Zauważa się zahamowanie ubytku kolagenu oraz pobudzenie produkcji nowych struktur kolagenowych i sprężystych.

Coraz więcej kobiet sięga po naturalne metody leczenia klimakterium, które są mało inwazyjne i nie obciążają organizmu. Alternatywą do HTZ jest wykorzystanie niehormonalnych preparatów leczniczych i suplementów diety. Naturalne metody powinny polegać przede wszystkim na zmianie stylu życia – stosowaniu odpowiedniej diety, aktywności fizycznej oraz suplementacji witaminami, ziołami i preparatami z fitohormonami.

Ogromną rolę w procesie walki z objawami menopauzy odgrywa kosmetolog, który poprzez umiejętne wprowadzanie zabiegów kosmetologicznych oraz edukację zdrowotną oraz promowanie filozofii healthy aging przyczynia się do poprawy jakości życia kobiet w wieku okołomenopauzalnym.

Dr Joanna Klonowska
Adiunkt na Wydziale Nauk o Zdrowiu w Wyższej Szkole Inżynierii i Zdrowia w Warszawie, gdzie pełni funkcję Prodziekana Wydziału. Kosmetolog, absolwentka Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Łodzi. Pedagog z wieloletnim doświadczeniem. Ratownik medyczny, menager służby zdrowia.