Diagnostyka w trychologii

Diagnostyka trychologiczna, to jedno z pięciu ogniw procesu trychoterapii. Oprócz diagnozy uwzględnia ona prognozę, program, wykonawstwo i ewaluację. Jednak diagnoza jest pierwszym, najważniejszym etapem procesu trychoterapii.

Istotne zmiany zachodzące w XX w. w dziedzinie nauki, techniki i kultury wywarły wpływ na rozwój współczesnego społeczeństwa polskiego, powodując między innymi wzrost roli wyglądu. Polacy coraz częściej zwracają uwagę na stan i wygląd włosów, które, jak wskazują badania, są jednym z najważniejszych atrybutów fizycznej atrakcyjności. Spowodowało to konieczność wyodrębnienia specjalistów przygotowanych do różnych aspektów pracy z włosem i skórą owłosioną głowy. Specjalista taki miał stać się organizatorem procesu terapeutycznego w odniesieniu do dysfunkcji włosów i skóry głowy w różnych warunkach, sytuacjach i instytucjach. Konsekwencją tego był rozwój polskiej trychologii. Aktualnie w ramach szeroko pojętej trychologii funkcjonują dwie specjalności, wyodrębnione ze względu na koncentrowanie uwagi na węższych obszarach oraz różne, charakterystyczne dla tych specjalności – metody, techniki i narzędzia realizacji zasadniczych celów tej dyscypliny: trychologia profilaktyczno-zachowawcza oraz trychologia lecznicza, które niezależnie od wykorzystywanych metod, technik i narzędzi, stawiają sobie za cel:

• rozpoznawanie zmian patologicznych w obrębie włosów i skóry głowy,
• wykonywanie zabiegów trychoterapeutycznych w obrębie włosów i skóry głowy,
• wykorzystywanie do realizacji zadań zawodowych sprzętu specjalistycznego oraz odpowiednich produktów,
• dbanie o standard wykonywanych zabiegów,
• współpraca z przedstawicielami innych specjalności oraz ośrodkami odbiorców usług trychologicznych,
• prowadzenie działań profilaktycznych z zakresu dysfunkcji włosów i skóry głowy.

Wśród tej problematyki identyfikacja zmian patologicznych skóry głowy i włosów zajmuje szczególne miejsce. Niestety, literatura dotycząca diagnostyki w trychologii jest raczej uboga. A ponieważ waga tego zagadnienia dla całości procesu terapii trychologicznej jest nieprzeceniona, właśnie jemu poświęcony jest niniejsze opracowanie.

Diagnostyka trychologiczna, to jedno z pięciu ogniw procesu trychoterapii. Oprócz diagnozy uwzględnia ona prognozę, program, wykonawstwo i ewaluację. Jednak diagnoza jest pierwszym, naszym zdaniem najważniejszym etapem procesu trychoterapii. Służy do rozpoznania dysfunkcji (choroby), daje podstawy do różnicowania chorób (dysfunkcji), określenia ich odmian oraz pozwala ustalić charakter zmian i stopień ich nasilenia. Informacje te mają dla trychologa kluczowe znaczenie z punktu widzenia prognozowania. Prognoza to drugie ogniwo trychoterapii, które jest ściśle związane z diagnozą – to wyrokowanie o możliwościach osiągnięcia efektów terapeutycznych w różnej perspektywie czasowej. Prognoza określa także cele działania (zadania). Trzecim ogniwem procesu trychoterapii jest program i planowanie, które często określane jest ordynacją, tym samym łączy środki, formy i metody terapii trychologicznej z realizacją. Czwarty element procesu działania to wykonawstwo. Oznacza realizację zabiegów trychologicznych zgodnie z techniką i metodyką. Proces mądrego działania zamyka ocena uzyskanych efektów trychoterapii, określany jest często ewaluacją.

W trychologii, podobnie jak w innych specjalnościach związanych z ludzkim zdrowiem, tok rozumowania dążącego do obiektywnego ustalenia stanu zdrowia danej osoby, na podstawie oceny stanu jego skóry głowy i włosów, wymaga usystematyzowania. Gromadząc w sposób uporządkowany poszczególne aspekty przyczyn i skutków na podstawie stwierdzonych objawów chorobowych, można wyrobić sobie zdanie na temat zaawansowania czy progresji procesu chorobowego. Dążymy do określenia przyczyny i rozwoju patologii oraz staramy się przewidzieć ich następstwa. W ten sposób łatwo określamy odchylenia, wyrabiamy sobie właściwe podejście do badanego i podejmujemy słuszną decyzję co do postępowania terapeutycznego. Konieczność uporządkowanego sposobu badania wynika ze złożoności budowy i funkcji struktur będących przedmiotem zainteresowania trychologów, z różnorodności możliwych odchyleń od normy, a także wzajemnego stosunku: klient – trycholog – środowisko.

Oprócz gromadzenia obiektywnych danych o stanie zdrowia klienta trychologicznego musimy również zwrócić uwagę na nasze subiektywne wrażenia. Nasuwające się dzięki temu przypuszczenia skłaniają nas często do przeprowadzenia uzupełniających badań, dzięki którym diagnoza będzie pełniejsza i dokładniejsza, czasem do zalecenia konsultacji lekarskiej.

W przypadku uogólnionych, złożonych dysfunkcji i dolegliwości, powinniśmy odróżnić zmiany pierwotne od wtórnych, powikłania od dolegliwości współistniejących, niezależnie od zasadniczego czynnika wywołującego zmiany patologiczne.

Na diagnostykę trychologiczną składa się przede wszystkim badanie podmiotowe. Badanie podmiotowe czyli wywiad z klientem lub jego rodziną obejmuje wywiad personalny, chorobowy, socjalny i zawodowy. W skład badania podmiotowego wchodzi: oglądanie skóry głowy i włosów klienta, badanie dotykiem, a także specjalistyczna, często instrumentalna ocena parametrów struktur, będących w kręgu zainteresowania trychologów.

Dlatego warto przeanalizować wachlarz zagadnień związanych ze wszystkimi aspektami diagnostyki trychologicznej, od ogólnej oceny trychologicznej klienta, aż po dodatkowe, specjalistyczne badania skóry głowy i włosów. Oczywiście należy zdawać sobie sprawę, że w dobie szybkiego rozwoju techniki, powstają coraz to nowsze i doskonalsze metody badania stosowane do oceny skóry głowy i włosów. Problematyka ta, po pierwsze ze względów merytorycznych, ale przede wszystkim z uwagi na ograniczoną objętość opracowania poruszona została tylko w zarysie, omawiając jedynie podstawy tych badań.

Wstępna trychologiczna konsultacja przed-zabiegowa

W postępowaniu trychologicznym kluczowym elementem jest wstępna konsultacja. Prowadzi ona do diagnozy, ustalenia wskazań i przeciwwskazań do planowanej terapii oraz oczekiwań klienta w stosunku do jej efektów. Daje możliwość wybrania rodzaju zabiegu, produktów oraz aparatury w taki sposób, aby ryzyko działań niepożądanych było jak najmniejsze a korzyści jak największe. Umożliwia także udzielenie porady lub, jeśli zachodzi taka potrzeba, wybór specjalisty, do którego kieruje się klienta w celu prowadzenia dalszej terapii.

Konsultacja wstępna obejmuje ocenę stanu zdrowia klienta, postawienie i omówienie diagnozy oraz planowanego postępowania terapeutycznego wraz z edukowaniem klienta na temat ryzyka wiążącego się z zabiegiem i sposobów jego minimalizowania. Służy także nawiązaniu współpracy między trychologiem a klientem, jest czasem na wymianę informacji, ustalenie szczegółów zabiegu, przekazanie zaleceń dotyczących postępowania przed- i po-zabiegowego oraz ustalenie kosztów pojedynczego zabiegu lub całej terapii.

Przed-zabiegowa ocena stanu zdrowia klienta jest podstawowym oraz koniecznym elementem postępowania trychologicznego, który determinuje powodzenie procesu opieki trychologicznej.

Ocena stanu zdrowia klienta, prowadzi do postawienia diagnozy trychologicznej, czyli określenia typu problemu trychologicznego. Jest czynnikiem decydującym o dalszym sposobie postępowania – stanowi punkt wyjścia do wyboru najlepszej możliwej metody zabiegowej, czasami może nawet spowodować konieczność rezygnacji z podjęcia terapii zachowawczej i przekazanie klienta lekarzowi. Przeprowadzenie oceny stanu zdrowia stwarza możliwość poznania klienta i jego unikalnej istoty, co pozwala zrozumieć, jakie zmienne mają wpływ na aktualny stan zdrowia oraz występujące dolegliwości trychologiczne, rozumiane jako doznania, które są przejawem nieprawidłowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń regulacji funkcji skóry głowy i mają odzwierciedlenie w kondycji włosów.

Wykonywanie zabiegów trychologicznych z pominięciem oceny stanu zdrowia klienta albo wykonanie jej źle lub, mimo wskazań, jedynie częściowo, oznacza błąd z zaniechania równoznaczny z ogromnym ryzykiem niewłaściwego wyboru terapii i pojawienia się niespodziewanych, niepożądanych jej skutków oraz niepoddających się leczeniu powikłań.

Osoba dokonująca oceny stanu zdrowia zobowiązana jest w czasie wszelkich kontaktów z klientem okazywać bezwarunkową akceptację, szacunek i poszanowanie godności człowieka.

Metody badawcze w diagnostyce trychologicznej

Metody gromadzenia danych o kliencie, to świadome, planowe i konsekwentne sposoby postępowania trychologicznego dla osiągnięcia określonego celu, jakim jest uzyskanie takiego zakresu i charakteru informacji o stanie klienta i jego środowiska, dzięki którym jest możliwe sformułowanie rozpoznania trychologicznego – diagnozy trychologicznej, a następnie planowanie, realizowanie i ocenianie osiągniętych celów pielęgnowania i/lub upiększania.

W trychologii wykorzystywane są różne metody gromadzenia informacji o kliencie oraz odpowiadające im techniki i narzędzia (Tabela 1).

Tabela 1. Metody, techniki i narzędzia badawcze w diagnostyce trychologicznej

• Badanie podmiotowe w trychologii

Trychologiczne badanie podmiotowe daje możliwość oceny stanu zdrowia osoby badanej dzięki identyfikacji symptomów subiektywnych (podmiotowych) za pomocą informacji o występujących u klienta aktualnie oraz w przeszłości dolegliwościach: somatycznych i psychicznych, preferowanym stylu życia wraz ze sposobem dbałości o ciało a także sytuacji rodzinnej, społecznej itd. Pozwala ono badającemu zrozumieć istotę występującego problemu trychologicznego, ustalić zakres opieki trychologicznej oraz określić wraz z klientem kierunki działania zespołu terapeutycznego i zasady współpracy podczas dalszych etapów procesu diagnozowania, pielęgnacji i/lub upiększania.

Celem trychologicznego badania podmiotowego jest uzyskanie możliwie największego zakresu informacji o charakterze, czasie trwania i rodzaju występujących u klienta dolegliwości zdrowotnych oraz trychologicznych a także o samym kliencie i jego środowisku, niezbędnych do planowania i sprawowania nad nim opieki trychologicznej, oraz nawiązanie profesjonalnego kontaktu pomiędzy trychologiem a klientem, co ma niewątpliwy wpływ na współpracę trycholog-klient w planowaniu i realizowaniu opieki trychologicznej.

Podstawową techniką badawczą w trychologicznym badaniu podmiotowym jest wywiad (ananmneza – gr. anamnesis). Jest to planowa rozmowa z badanym (lub np. jego opiekunem) ukierunkowana na osiągnięcie wcześniej założonego celu, przeprowadzana według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz wywiadu.

Właściwie zebrany wywiad ma w procesie diagnostyki trychologicznej ma niekwestionowaną wartość. Pozwala poznać fakty, opinie i postawy badanego, które umożliwią wstępną ocenę stanu jego zdrowia, rozpoznanie zagrożeń, ustalenie zakresu badania przedmiotowego. Na dalszym etapie postępowania analiza materiału zebranego drogą wywiadu umożliwia postawienie prawidłowej diagnozy oraz planowanie trychoterapii.

W wywiadzie trychologicznym występują pewne stałe, istotne obszary, w odniesieniu do których należy zebrać informacje – od danych ogólnych dotyczących klienta, przez główny problem, z którym zgłasza się do gabinetu, zagadnienia dotyczące dolegliwości ze strony poszczególnych układów i narządów, prowadzony przez klienta styl życia, w tym rodzaj i zakres dotychczasowych działań pielęgnacyjnych i/lub upiększających, czy wreszcie do uwarunkowań rodzinno-środowiskowych czy psychospołecznych.

• Badanie podmiotowe w trychologii

Trychologiczne badanie podmiotowe wymaga od trychologa wnikliwej wiedzy, gdyż dokonuje się wtedy wstępnego różnicowania możliwych przyczyn dolegliwości trychologicznych klienta. Ta część diagnostyki trychologicznej jest niezwykle trudna, gdyż na tym etapie badający na podstawie zgromadzonych danych wstępnie różnicuje zgłaszane przez klienta objawy i stara się wyciągnąć trafne wnioski diagnostyczne, by prawidłowo zaplanować badanie przedmiotowe oraz badania dodatkowe i ostatecznie z powodzeniem móc postawić rozpoznanie (diagnozę) stanu zdrowia klienta oraz występującego problemu trychologicznego. Prawidłowo przeprowadzone badanie podmiotowe może w tym w znacznej mierze pomóc. Wyniki badań dodatkowych stanowić będą jedynie dopełnienie.

Dokonana na podstawie informacji uzyskanych na drodze badanie podmiotowego analiza przyczyn stanu obecnego oraz chorób występujących rodzinnie wymaga uświadomienia klientowi jego zadań w profilaktyce tych dolegliwości. Pozwoli mu także zrozumieć konieczność dostrzegania ich wczesnych objawów, ustosunkować się do nich i właściwie reagować. Daje także podstawę do prowadzenia skutecznej edukacji zdrowotnej.

Badanie przedmiotowe daje możliwość oceny stanu osoby badanej dzięki identyfikacji symptomów obiektywnych (przedmiotowych) zgłaszanych dolegliwości trychologicznych. Służy do oceny klinicznej zmian chorobowych i defektów estetycznych skóry głowy i włosów. Dlatego konieczna jest umiejętność precyzyjnego posługiwania się technikami badania przedmiotowego (fizykalnego) przez badającego.

W przedmiotowym badaniu trychologicznym stosowane są głównie techniki:

1. Obserwacja (łac. obductio). To najistotniejsza z technik fizykalnego badania trychologicznego. W metodzie tej wykorzystuje się zmysł wzroku. Rozpoczyna się od pierwszego momentu kontaktu z badanym i wykorzystywana jest zarówno w ocenie ogólnej stanu klienta, jak również do oceny specyficznych dolegliwości trychologicznych.
2. Palpacja (łac. palpatio). W tej technice wykorzystuje się zmysł dotyku. Badanie wykonuje się dłońmi i w zależności od badanej okolicy może być prowadzane całą dłonią, jednym bądź kilkoma palcami, ewentualnie opuszkami palców.
3. Pomiary antropometryczne. Służą do oceny porównawczej ilości, długości, objętości włosów.

Badanie włosów obejmuje skórę głowy oraz inne owłosione części ciała. W czasie badania należy zwrócić uwagę na ich rodzaj i stan, jaki mają kolor i kształt, czy nie są nadmiernie łamliwe.

• Oglądaniem ocenia się: kolor, ilość i rozmieszczenie owłosienia, itp.
• Palpacyjnie ocenia się: strukturę owłosienia (delikatne, szorstkie), itp.

Należy również ocenić występujące zaburzenia w owłosieniu, czy mają charakter przemijający czy trwały oraz czy dotyczą ograniczonej powierzchni czy całej okolicy owłosienia.

Tabela 2. Wyniki badania włosów

Tabela 3. Zmiany porostu włosów

Do wzrokowej oceny stopnia zaawansowania łysienia można wykorzystać dwa systemy klasyfikacji: łysienia męskiego wg Norwooda Hamiltona oraz łysienia żeńskiego wg Ludwiga.

• Badania dodatkowe w trychologii

Samo badanie podmiotowe (wywiad trychologiczny) i badanie przedmiotowe (obeserwacja, palpacja, antropometria) to dzisiaj tylko część pełnej diagnostyki trychologicznej. Poddając klienta ocenie warto przeprowadzić dodatkowe badania znacznie zwiększające efektywność działań terapeutycznych. Chodzi tu o nowoczesne narzędzia diagnostyczne, czyli zaawansowaną aparaturę obrazową oraz badania laboratoryjne, które nie tylko poszerzą ilość badanych i ocenianych parametrów, ale także umożliwiają ich zapis graficzny, podsumowanie danych w raportach końcowych, optymalny dobór produktów trychologicznych, ale również sprawdzenie, jakie są efekty ich stosowania.

Obecnie trycholodzy mają duże wsparcie podczas oceny klienta w nowoczesnym sprzęcie diagnostycznym. Trzeba jednak zawsze pamiętać, iż mimo stosowania zaawansowanych badań dodatkowych to wiedza i doświadczenie trychologa, decydują o postawieniu właściwej diagnozy. Opieranie się przy wyborze terapii wyłącznie na wyniku badania dodatkowego bez krytycznej jego analizy i interpretacji może spowodować dotkliwie niekorzystne dla zdrowia klienta skutki.

Diagnoza trychologiczna

Diagnoza trychologiczna to identyfikacja głównego problemu trychologicznego, który występuje u klienta, rozpoznanie jego istoty i uwarunkowań na podstawie jego cech (objawów, dolegliwości). To wniosek wynikający z dokonanej przez trychologa krytycznej oceny objawów subiektywnych, stwierdzonych w badaniu podmiotowym i obiektywnych, stwierdzonych w badaniu przedmiotowym oraz w oparciu o wyniki badań dodatkowych (obrazowych i laboratoryjnych), łącznie z przypisaniem zespołowi tych objawów właściwej nazwy, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości panujących we współczesnej dermatologii i trychologii.

Rozpoznanie trychologiczne jest wynikiem procesu diagnostycznego, którego celem jest nie tylko identyfikacja określonego problemu trychologicznego, lecz pełna diagnoza stanu zdrowia klienta, obejmująca także określenie przyczyny zaburzeń, ich stopnia nasilenia, zaawansowania lub fazy problemu trychologicznego oraz przewidywanych następstw.

W procesie stawiania diagnozy trychologicznej gromadzi się i analizuje dane dotyczące osoby badanej, które pozwalają charakteryzować jej:

• stan fizyczny, psychiczny i status społeczny,
• stopień i zakres sprawności oraz aktywności życiowej (styl życia),
• rodzaj i zakres występujących dolegliwości zdrowotnych i trychologicznych,
• poziom radzenia sobie ze stresem związanym z występującymi chorobami oraz dolegliwościami trychologicznymi,
• samoocenę zdrowia i wyglądu,
• wiedzę i świadomość zdrowotną.

Diagnoza trychologiczna jest wynikiem procesu wnioskowania klinicznego, który prowadzi do zidentyfikowania istniejących lub potencjalnych upośledzeń funkcji skóry głowy i włosów. Jej efektem jest umożliwienie trychologom prognozowania postępowania trychologicznego, wskazanie kierunku najodpowiedniejszego postępowania terapeutycznego oraz udzielenie klientowi informacji. Diagnoza dostarcza podstaw do planowania i podejmowania efektywnych działań wielokierunkowej opieki trychologicznej. Stanowi esencję opieki trychologicznej opartej na procesie pielęgnowania, upiększania i profilaktyki.

Na podstawie diagnozy trychologicznej można odpowiedzieć na pytanie: czy danej osobie potrzebne jest pielęgnowanie, upiększanie, własne działanie na rzecz zdrowia, czy też pomoc ze strony innych specjalistów. Gdy w wyniku postępowania diagnostycznego trycholog stwierdzi, że konieczne postępowanie terapeutyczne przekracza zakres wiedzy, doświadczenia i kompetencji trychologicznych, powinien on kierować klienta do innych, właściwych specjalistów.

Dokumentacja trychologiczna

Integralną częścią oceny stanu zdrowia klienta trychologicznego i procesu diagnozowania jest dokumentowanie ich wyników. Osoba przeprowadzająca badanie podmiotowe, przedmiotowe i dodatkowe jest zobowiązana zapisywać uzyskane informacje i spostrzeżenia w dokumentacji trychologicznej. Rodzaj dokumentacji, sposób jej prowadzenia, zakres danych i informacji związanych ze stanem zdrowia klienta trychologicznego wymagających dokumentowania nie są dotychczas określone w żadnym akcie prawnym. Wynikają z dobrej praktyki i zależą od wewnętrznych standardów przyjętych w gabinecie trychologicznym. Dokumentacja może być prowadzona w postaci pisemnej lub elektronicznej. Podpisuje ją pracownik gabinetu zgodnie z uprawnieniami zawodowymi i ustalonym w gabinecie zakresem czynności.

Dokumentację należy prowadzić czytelnie. Kolejne wpisy sporządza się chronologicznie, zaznaczając koniec każdego wpisu i opatruje czytelnym podpisem z podaniem danych identyfikujących osobę sporządzającą. Wpis dokonany w dokumentacji nie może być z niej usunięty, a jeśli został dokonany błędnie, należy go skreślić, opatrzyć datą skreślenia i podpisem. Osoba dokonująca wpisu w dokumentacji podaje swoje dane identyfikacyjne: imię i nazwisko, tytuł zawodowy, stanowisko i składa podpis.

Mocno rozpowszechnioną praktyką w gabinetach trychologicznych jest też fotografowanie klientów. Procedura ta ma celu unaocznienie i archiwizowanie zmian, zachodzących pod wpływem wybranej terapii trychologicznej – stosowania pełnych zabiegów czy pojedynczych kosmetyków w skórze głowy lub włosach klienta, a także śledzenie powiększania się lub zmniejszania występujących dolegliwości trychologicznych. Aparaty służące fotografii klinicznej są bardzo powszechne i coraz to nowocześniejsze. Kluczowe jest wykonywanie powtarzalnych zdjęć tzn. w dokładnie takiej samej pozycji przy identycznych warunkach zewnętrznych, jak, np. oświetlenie.

Podsumowanie

Podsumowując, diagnostyka trychologiczna ma na celu upewnić nas co do postawionej wcześniej wstępnej diagnozy, ma być bazą danych, na podstawie której sformułujemy program zachowawczej terapii trychologicznej, powinna również służyć weryfikacji wyników realizowanego już procesu trychoterapeutycznego.

dr Joanna Klonowska
Kosmetolog, pedagog, ratownik medyczny, menager placówek opieki zdrowotnej. Adiunkt w Wyższej Szkole Inżynierii i Zdrowia w Warszawie, gdzie pełni funkcję Prorektora ds. Organizacyjnych i Studenckich. Nauczyciel akademicki na kierunku kosmetologia. Ekspert branży beauty.