Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest przewlekłą chorobą zapalną o niejasnej etiologii. Cechuje ją nawrotowy przebieg z tendencją do samoistnego wygasania.
Skórę atopową stwierdza się, jeśli występują trzy z wymienionych objawów: świąd, typowa morfologia i lokalizacja zmian, nawrotowy przebieg i rodzinny dodatni wywiad atopowy. Do kryteriów mniejszych zalicza się wczesny początek zmian, podwyższony poziom przeciwciał, nietolerancję wełny, nietolerancje pokarmowe i dodatnie testy skórne. Skóra atopowa jest szczególnie wrażliwa, reaktywna, skłonna do podrażnień i alergii. Cechuje ją zaburzony proces keratynizacji naskórka, zaczerwienienie, suchość i często bardzo dokuczliwe swędzenie.
Objawami dodatkowymi są także: rogowacenie okołomieszkowe lub rybia łuska, większa podatność na infekcje (głównie gronkowcami), natychmiastowe odczyny skórne, skłonność do nawrotowego zapalenia spojówek, przebarwienia powiek i skóry wokół oczu, biały dermografizm, skłonność do rumienia i niespecyficznych stanów zapalnych skóry i błon śluzowych, nasilający się po spoceniu świąd i łupież biały.
Szacuje się, że w ciągu ostatnich 50 lat ilość osób cierpiących na AZS podwoiła się.
U 70% pacjentów stwierdza się dziedziczność. Choroba pojawia się zwykle po ukończeniu przez dziecko 3. miesiąca życia i w okresie niemowlęcym. Wyprysk atopowy ma 2 na 10 dzieci, a prawie 60% dzieci z atopowym zapaleniem skóry cierpi na zaburzenia snu spowodowane dyskomfortem związanym z bezustannym świądem. Może trwać kilka lat w dzieciństwie, ale też może ujawnić się w każdym wieku, jednak zaledwie kilka procent przypadków pojawia się dopiero po 20 roku życia.
Wyróżnia się dwie fazy przebiegu choroby: rzutu choroby i remisji. Faza nasilenia objawów powoduje stan zapalny, swędzenie, sączenie, strupki. Dla remisji charakterystyczne jest silne wysuszenie skóry, które wprawdzie jest nieprzyjemne, ale łatwiejsze do zniesienia niż faza pierwsza.
Prawidłowe rozpoznanie musi opierać się na ocenie cech klinicznych i wynikach badań. W celu dobrego zdiagnozowania AZS wykorzystuje się laboratoryjne badania immunologiczne, skórne testy punktowe (STP), atopowe testy płatkowe (ATP) oraz skórny ekspozycyjny test pokarmowy (SAFT). W rozpoznaniu różnicowym uwzględnia się: łojotokowe zapalenie skóry głowy, łuszczycę, alergiczne kontaktowe zapalenie skóry i świerzb.
Przyczyny atopowego zapalenia skóry
Etiopatogeneza choroby jest wieloaspektowa. Uwzględnia się głównie podłoże genetyczne i rozregulowania immunologiczne, których istotą jest nadmierna aktywność komórek Langerhansa i zjawiska nieimmunologiczne związane z cytokinami, a także nieprawidłowy skład bariery naskórkowej często powiązany z kolonizacją niewłaściwej flory bakteryjnej w skórze, np. Staphylococcus aureus. Istotny wpływ na AZS mają czynniki środowiskowe, do których zaliczyć można substancje alergizujące i stres. Udział neuropeptydów wskazuje wyraźnie na związek pomiędzy układem nerwowym skóry, a procesem zapalnym w atopii i wyjaśnia rolę stresu w powstawaniu nieprawidłowości skórnych i uporczywego świądu.
Czynnikami, które nasilają objawy atopowego zapalenia skóry są: długie lub gorące kąpiele, rozdrapywanie, bakterie i wirusy, stres, pot, zmiany temperatury i wilgotności, środki czyszczące, mydła i detergenty, wełna, dym tytoniowy i zanieczyszczenia powietrza, spożywanie alergizujących składników pokarmowych. Powikłaniami atopowego zapalenia skóry mogą być: astma i katar sienny, przewlekle swędząca i łuszcząca się skóra, infekcje skórne, problemy ze wzrokiem, problemy ze snem i obniżone poczucie własnej wartości spowodowane często nieestetycznym wyglądem.
Objawy atopowego zapalenia skóry
Charakterystyczna lokalizacja to zgięcia łokciowe i kolanowe, twarz i szyja. Zmiany mają charakter wypryskowy z tendencją do lichenizacji. W przypadku nasilonego świądu i rozległych zmian mogą ulec powiększeniu węzły chłonne.
U niemowląt zmiany mają charakter wyprysku, głównie na twarzy i skórze głowy. Wysypka ma postać plam rumieniowych, skóra jest sucha, łuszcząca, swędząca, pojawiają się pęcherzyki i grudki pokryte strupkami z rozdrapania i może dojść do infekcji skórnych.
W okresie dziecięcym klasyczna jest wysypka w zgięciach łokciowych i podkolanowych, na szyi i karku, na twarzy (policzki i powieki), w okolicy nadgarstków, kostek i między pośladkami. Dodatkowo zmiany rumieniowe z tendencją do lichenizacji (pogrubienie skóry, która wygląda jak oglądana przez szkło powiększające), świąd i zapalenie czerwieni wargowej.
W okresie dojrzewania i u dorosłych charakterystyczna jest sucha skóra i lichenizacja w okolicy zgięć łokciowych i podkolanowych, skóry twarzy (powieki, czoło, okolice ust), szyi i karku, także nawracające zapalenie skóry powiek z obrzękiem, stany zapalne, pęknięcia i strupy w miejscu połączenia płatka usznego z szyją.
Zmiany skórne owłosionej części głowy występują od wczesnego stadium w okresie niemowlęcym i często przez cały czas trwania choroby.
Warto na to zwrócić uwagę u osób zgłaszających się na zabiegi do kosmetologa, trychologa czy dermatologa. Zdarza się, że na ciele jest niewiele atopowych zmian skórnych, a nawet niezbyt zauważalnych, natomiast skóra głowy odpowiada odczynem zapalnym na stosowane w niewiedzy szampony, lakiery do włosów, czy inne środki kosmetyczne. Często zdarza się, że podczas wizyty u kosmetologa lub trychologa, umówionej z innego powodu, np. wypadania włosów lub nawracającego łupieżu, stwierdza się atopowe zapalenie skóry i kieruje z tym podejrzeniem do dalszego diagnozowania.
U dorosłych na skutek skurczu naczyń w centralnej części twarzy skóra jest często blada, lichenizacja powoduje starczy wygląd, klasyczne są przebarwienia pozapalne wokół oczu, objaw brudnej szyi, czyli szarobrązowe siatkowanie na bocznych powierzchniach szyi, objaw Dennie-Morgana (dodatkowy fałd powieki dolnej) i objaw Herthoga (przerzedzenie bocznych odcinków brwi).
Objawy atopowego zapalenia na skórze głowy
W AZS skóra głowy jest sucha, łuszczy się, a stany zapalne są wyraźnie oddzielone i wyglądają jak skupiska łusek nakładających się warstwami. Jest to wynikiem nieprawidłowej keratynizacji naskórka. Nowa warstwa skóry tworzy się, zanim zrogowaciały naskórek zdąży się złuszczyć, w efekcie powstają charakterystyczne nierówność i zgrubienia skórne.
Wyprysk atopowy często dotyczy także karku, czoła, brwi oraz małżowin usznych. Skóra głowy może być w wielu miejscach czerwona i swędząca, mogą pojawiać się liczne krostki, a po rozdrapaniu tworzą się z nich strupki. Wykwity mogą być suche, ale także wysiękowe. Często jest ich tak wiele, że tworzą zwarte plamy o charakterze rumienia. Uszkodzona skóra zwiększa ryzyko przenikania drobnoustrojów, może więc dochodzić do rozwoju grzybicy oraz infekcji bakteryjnych czy wirusowych.
Atopowe zapalenie skóry głowy wpływa także na kondycję włosów. Ze względu na toczący się stan zapalny oraz pogrubienie naskórka, cebulki włosów są niedostatecznie odżywione, co może prowadzić do nadmiernej utraty włosów i do przedwczesnego łysienia, zwłaszcza przy linii włosów, zwiększa się także ryzyko łysienia plackowatego.
Pielęgnacja w atopowym zapaleniu skóry
Podstawę leczenia, zarówno w fazie zaostrzenia zmian skórnych, jak i w fazie remisji, stanowi prawidłowa pielęgnacja skóry, bez której żadna terapia nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Jej celem jest dążenie do prawidłowego funkcjonowania bariery skórno-naskórkowej, utrzymanie prawidłowego mikrobiomu (naturalna mikroflora), łagodzenie świądu, zmniejszenie nadmiernej suchości skóry i zapobieganie wtórnym nadkażeniom. Należy pamiętać, że preparaty nawilżające i natłuszczające (emolienty) powinny być stosowane kilkakrotnie każdego dnia.
Odpowiednia, staranna i regularna pielęgnacja oraz unikanie czynników drażniących jest podstawą łagodzenia zmian.
Kosmetyki do skóry atopowej powinny zawierać substancje, których celem jest regeneracja naskórka, zmiękczenie go oraz nawilżenie, a także wykazujące działanie przeciwzapalne, łagodzące podrażnienia i przyspieszające gojenie się ran, takie jak: olej konopny, ekstrakt z korzenia lukrecji, wyciąg z pszenicy, pantenol, alantoina, masło shea, mocznik (5-10%), witamina E i oleje mineralne, które zapewniają także ochronę przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi i pomagają utrzymać nawilżenie warstwy rogowej naskórka. Mogą zawierać też wody termalne, bogate w niezbędne dla skóry minerały, m.in. wapń, żelazo i mangan. W pielęgnacji AZS stosowane są także substancje filmotwórcze np. parafina i olej sojowy, a także substancje odbudowujące lipidy naskórka, takie jak: ceramidy, cholesterol, gliceryna, nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), które przyspieszają regenerację naskórka oraz ułatwiają przyswajanie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.
Zaleca się stosowanie wyłącznie produktów przeznaczonych do skóry atopowej, ponieważ ich skuteczność i bezpieczeństwo testowano nie tylko w hodowli komórkowej, ale też w grupie chorych na atopię. Nie zawierają środków bawiących, zapachowych, substancji potencjalnie alergizujących i tylko niezbędną ilość konserwantów.
AZS, podobnie jak alergię, tłumaczy się nadmierną higienizacją od dzieciństwa i zaburzeniami składu mikroflory jelitowej. Zmniejszenie ilości dobrych bakterii w jelicie przekłada się na zaburzenie równowagi immunologicznej i w konsekwencji nadwrażliwość na czynniki środowiskowe, jak np. pokarmy i pyłki, co manifestuje się zmianami skórnymi. U pacjentów z AZS obserwuje się często nadmierną przesiąkliwość jelitową, która powoduje dodatkową aktywację układu immunologicznego i pogorszenie stanu skóry. Celowana terapia probiotyczna umożliwia odbudowę zaburzonej mikroflory i uszczelnienie bariery jelitowej, a ocena nadwrażliwości pokarmowej w typie IgA i IgG (utajone, opóźnione) pozwala na wyeliminowanie pokarmów pogarszających stan skóry.
W celu łagodzenia objawów zaleca się stosowanie kąpieli osłaniających z dodatkiem olejków, emolientów, kąpiel krochmalową lub w razie koniczności ze środkiem przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym i przeciwgrzybiczym. Woda powinna być ciepła (do 37 stopni), a kąpiel trwać do 10 min. Skórę osusza się bez pocierania i od razu powinno się zastosować preparaty pielęgnacyjne, nawet na lekko wilgotną jeszcze skórę.
Pielęgnacja skóry głowy przy AZS – podstawowe kosmetyki i zasady pielęgnacji
Zaleca się stosowanie środków dedykowanych tej przypadłości, a także ograniczenie do minimum stosowania lakierów do włosów, farbowania włosów, używania pianek barwiących, środków zapachowych i utrwalających. Istotne znaczenie w łagodzeniu oraz zapobieganiu objawom ma intensywne nawilżanie skóry głowy, co zapewnia np. stosowanie kremów oraz balsamów zawierających do 10% stężenia mocznika. Działa on na skórę zmiękczająco, nawilża, łagodzi suchość, łuszczenie i swędzenie skóry głowy.
Należy unikać drapania, które zawsze powoduje pogorszenie stanu skóry.
Osoby z AZS powinny myć głowę krótko, w letniej wodzie i obficie spłukując, a po umyciu włosów osuszać je bez pocierania ręcznikiem. Najlepsze do tego są jednorazowe ręczniki papierowe, ponieważ chłoną wodę po przyłożeniu do włosów i nie używa się ich ponownie, co zapobiega przenoszeniu ewentualnych infekcji. Włosy powinny schnąć naturalnie lub w razie konieczności być suszone suszarką z chłodnym nawiewem.
Leczenie atopowego zapalenia skóry
Leczenie AZS ma charakter niemal wyłącznie objawowy i niestety, najczęściej krótko po odstawieniu leczenia, zmiany skórne powracają, a choroba przyjmuje charakter błędnego koła. Jeśli AZS obejmuje skórę głowy stosuje się lecznicze kąpiele łagodzące stany zapalne w postaci płukanek z odpowiednio dobranymi specyfikami. Chorzy, u których leczenie miejscowe nie przynosi zadowalających efektów wymagają fototerapii i wdrożenia terapii farmakologicznej.
Najprostszą formą fototerapii, czyli leczenia światłem, jest wystawianie skóry na działanie naturalnego światła słonecznego. U dorosłych stosuje się różne metody fototerapii gabinetowej: PUVA (psoralen plus UVA), szerokie spektrum promieniowania UVA lub UVB lub łącznie UVA i UVB, wąskie spektrum UVB 311 nm oraz UVA1. Polecane jest stosowanie naświetlań wąskim spektrum UVB 311 nm, zwykle 3 razy w tygodniu. W trakcie fototerapii kontynuuje się leczenie miejscowe kortykosteroidami. Fototerapia to skuteczna metoda, jednak długoterminowa może mieć szkodliwe skutki, nie wykonuje się jej u małych dzieci.
W ramach terapii AZS wykonywać można specjalistyczne zabiegi trychologiczne takie, jak: mezoterapia igłowa i mikroigłowa, tlenoterapia, karboksyterapia, a wszystko to w celu uzyskania efektu odnowy biologicznej. Zawsze jednak po konsultacji z lekarzem prowadzącym. Ogromną wagę, zarówno w pielęgnacji domowej jak i w zabiegach gabinetowych należy zwrócić na oczyszczanie i złuszczanie zmienionych chorobowo miejsc.
Bazując na właściwej pielęgnacji, stosowaniu maści i kremów o działaniu łagodzącym, immunosupresyjnym i na stosowaniu glikokortykosteroidów i właściwie dobranych zabiegach kosmetologicznych, najczęściej można osiągnąć zadowalające efekty. W wielu przypadkach jednak bywa to niewystarczające i stosuje się wtedy leki doustne, a także podawane iniekcyjnie.
W przypadku braku pozytywnej odpowiedzi na leczenie miejscowe wprowadza się farmakoterapię doustną. Są środki przeciwhistaminowe, glikokortykosteroidy doustne, leki immunosupresyjne, a przy infekcjach skórnych również antybiotyki.
Jeśli swędzenie jest bardzo intensywne, doustne leki przeciwhistaminowe mogą pomóc i umożliwić normalny sen. W przypadku zaostrzenia objawów leczenie obejmuje stosowanie preparatów o działaniu przeciwzapalnym. Leki do stosowania miejscowego na atopowe zapalenie skóry głowy to zwykle glikokortykosteroidy (GKS) zalecane tylko przy zaostrzeniu objawów, ponieważ ich długotrwałe stosowanie może wpływać niekorzystnie na stan skóry. Występują w postaci maści, kremów oraz płynu, które najłatwiej aplikuje się na owłosioną skórę głowy. Dużą skuteczność w leczeniu atopowego zapalenie skóry głowy oraz twarzy, w porównaniu do ich stosowania na inne partie ciała, wykazują leki immunomodulujące (inhibitory kalcyneuryny). Ich dużym plusem jest to, że w przeciwieństwie do GKS mogą być bezpiecznie podawane na wszystkie obszary skóry przez wiele miesięcy, także dzieciom od 2 roku życia. Leczenie zawsze powinno odbywać się pod stałą opieką dermatologiczną.
Jednym z najważniejszych leków doustnych używanych w celu wywołania remisji ciężkich przypadków AZS jest cyklosporyna. Zalecana jest często z powodu stosunkowo niewielkich, w porównaniu ze sterydami doustnymi, efektów ubocznych, dobrej tolerancji i odpowiedzi na leczenie, czyli indukowanie remisji choroby. W leczeniu immunosupresyjnym podobnie jest w przypadku azatiopryny, która powoduje spadek IgE w osoczu, poprawia stan skóry i zmniejsza świąd. Podczas leczenia powinny być monitorowane parametry wątroby, nerek, morfologia krwi oraz poziomy lipidów i elektrolitów we krwi. Czas trwania terapii powinien być możliwie jak najkrótszy, z powodu wielu działań niepożądanych
W leczeniu AZS często konieczne staje się wsparcie psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry. Nieatrakcyjny wygląd i kłopoty ze snem wpływają znacząco na poziom stresu, powodują kompleksy, zmęczenie i frustrację i dokuczliwość choroby powoduje, że poza leczeniem skóry konieczne bywa wsparcie psychologiczne, a nawet leki uspokajające i nasenne. U chorych stwierdza się podwyższone ryzyko wystąpienia zaburzeń lękowych, depresyjnych, neurotycznych i obniżenie libido. Konsultacje psychologiczne mogą pomóc dzieciom, młodzieży i dorosłym, którzy zmagają się z atopowym zapaleniem skóry.
mgr Jolanta Kozaczyńska
Specjalista kosmetologii estetycznej i kosmetologii leczniczej, dietetyki klinicznej i dietetyki w kosmetologii, instruktor odnowy biologicznej, pedagog i wykładowca zawodu. Od wielu lat prowadzi działalność społeczną w dziedzinach dotyczących profilaktyki zdrowotnej i poprawy wizerunku. Właściciel gabinetu Esther Studio w Warszawie.