12 listopada od wielu lat obchodzony jest Światowy Dzień Zapalenia Płuc. W tym roku odbędzie się on w czasie globalnej pandemii COVID-19 – choroby, która w wielu przypadkach także prowadzi do ciężkiego, a nawet śmiertelnego w skutkach zapalenia płuc.
W 2019 roku, kiedy nie znaliśmy jeszcze SARS-CoV-2, z powodu zapalenia płuc zmarło na świecie ok. 2,5 miliona osób, w tym ponad 670 tys. dzieci[i]. Za sprawą COVID-19 w tym roku liczby te ulegną co najmniej podwojeniu. Oznacza to, że żadna inna infekcja nie jest obecnie aż tak śmiertelna. Cały świat czeka więc na szczepionkę przeciwko koronawirusowi, nie wolno jednak zapominać o milionach ofiar innych wirusów czy bakterii, przed którymi potrafimy się już chronić. Zapalenie płuc mogą bowiem wywołać również pneumokoki (Streptococcus pneumoniae), może ono być powikłaniem grypy, krztuśca, infekcji RSV (Respiratory syncytial virus) czy Hib (Haemophilus influenzae typu b) – są to drobnoustroje, które dzięki szczepieniom możemy pokonać. Dlatego międzynarodowa organizacja „Stop Pneumonia” z okazji tegorocznego Światowego Dnia Zapalenia Płuc zaapelowała do rządów i światowej społeczności, aby globalne wysiłki na rzecz opanowania pandemii COVID-19 w dalszej perspektywie przyczyniły się także do ograniczenia pozostałych przyczyn zakażeń układu oddechowego i zgonów z ich powodu, zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych[ii].
Tragiczne liczby
Zapalenie płuc jest przyczyną 15% wszystkich zgonów dzieci poniżej 5 roku życia na świecie. W 2017 z tego powodu zmarło wg WHO – Światowej Organizacji Zdrowia 808694 dzieci. Liczbę ofiar zapalenia płuc w Unii Europejskiej szacuje się średnio na ok. 120 tysięcy rocznie, w tym ok. 12 tysięcy w Polsce[iii]. Według danych Eurostatu w 2016 r. na zapalenie płuc zmarło w Unii Europejskiej 131 450 osób. Wśród regionów o najwyższych w UE wskaźnikach śmiertelności z powodu zapalenia płuc w latach 2014–2016 Eurostat wymienia m.in. województwa mazowieckie, pomorskie i łódzkie (63–71 zgonów na 100 tys. mieszkańców, przy średniej w EU ok. 60 na 100 tys.[iv] )
Zachorowania na zapalenie płuc nie są w większości rejestrowane, nie ma bowiem obowiązku ich ewidencjonowania. Dane opierają się więc na liczbie hospitalizacji, której wymaga jedynie ok. 20–50% chorych[v].
Zapalenie płuc może być następstwem m.in. infekcji pneumokokowej. Roczną liczbę takich przypadków szacuje się w Polsce na ok. 60 tysięcy[vi]. Zapalenie płuc jest też częstym powikłaniem grypy. Tylko w dniach 16–22 stycznia 2020 r., kiedy epidemia grypy sezonowej w Polsce miała stosunkowo łagodny przebieg, jej powikłania ze strony układu oddechowego, czyli głównie zapalenie płuc, skutkowały hospitalizacją ponad 550 osób[vii]. W skali całego sezonu grypowego liczba pacjentów z pogrypowym zapaleniem płuc sięga w Polsce wielu tysięcy osób.
Czym jest zapalenie płuc?
Zapalenie płuc to forma ostrej infekcji dróg oddechowych, która atakuje płuca. W jej następstwie pęcherzyki płucne zamiast wdychanym powietrzem wypełniają się ropą i płynem, co nie tylko wywołuje ból przy każdym oddechu, ale przede wszystkim ogranicza dopływ tlenu do organizmu i w efekcie prowadzi do niedotlenienia[viii].
Typowe objawy zapalenia płuc to:
- kaszel, często z odkrztuszaniem ropnej plwociny,
- gorączka, dreszcze,
- złe samopoczucie, silne osłabienie,
- ból w klatce piersiowej,
- duszność.
U dzieci poniżej 5. roku życia stwierdza się ponadto przyspieszony, niekiedy świszczący oddech. Najciężej chore niemowlęta nie są w takim stanie jeść czy pić. Zdarzają się także przypadki utraty przytomności, hipotermii i drgawek[ix].
Podstawą diagnostyki jest badanie fizykalne, czyli osłuchanie klatki piersiowej wraz z jej opukiwaniem, na ogół pozwalające lekarzowi szybko wykryć charakterystyczne zmiany. Potwierdzeniem diagnozy jest wynik prześwietlenia pokazujący charakterystyczne zacienienia części płuc. W wynikach badań laboratoryjnych o zapaleniu płuc świadczy z kolei podwyższona liczba białych krwinek (z których w tej infekcji większość stanowią neutrofile) oraz charakterystyczne dla stanu zapalnego w organizmie wyższe stężenie białka CRP[x].
W zależności od miejsca zachorowania wyróżnia się m.in. zapalenie płuc szpitalne (do infekcji dochodzi podczas hospitalizacji trwającej powyżej 48 godzin z powodu czynników związanych z pobytem w szpitalu) oraz, zdecydowanie najczęstsze, pozaszpitalne zapalenie płuc[xi]. Wśród wielu czynników zakaźnych najistotniejsze są wirusy, bakterie i grzyby.
Najczęstszą przyczyną bakteryjnych zapaleń płuc u małych dzieci są pneumokoki, czyli bakterie Streptococcus pneumoniae, groźne również dla osób w podeszłym wieku. Drugim w kolejności patogenem są bakterie Hib – Haemophilus influenzae typ b[xii]. Zapalenie płuc jest też groźnym powikłaniem grypy i krztuśca. Dziś do tej listy chorób prowadzących do bardzo ciężkiego zapalenia, niekiedy nawet śmiertelnego zapalenia płuc należy dopisać również COVID-19. W wyniku infekcji SARS-CoV-2 może dojść do rozwoju śródmiąższowego zapalenia płuc, z charakterystycznym objawem w postaci narastającej duszności. „Covidowe” zapalenie płuc może też prowadzić do ich nieodwracalnego włóknienia.
Szczepienie jako profilaktyka zapaleń płuc
Infekcje bakteryjne można leczyć antybiotykami. Niestety, terapię coraz bardziej utrudniają antybiotykooporność i wielolekooporność, stanowiące jeden z największych problemów współczesnej medycyny. Także skuteczność istniejących leków przeciwwirusowych bywa różna. Z tego względu kluczowa rola przypada szczepionkom, które pozwalają zapobiegać zachorowaniu.
Dla dzieci największym zagrożeniem są pneumokoki oraz Hib, dlatego też szczepienie przeciw Hib uwzględniono w kalendarzu szczepień obowiązkowych już w 2007 roku, a szczepienie przeciw pneumokokom – w 2017 r.
To ostatnie szczepienie chroni przed zapaleniem płuc, a także przed zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, sepsą, bakteriemią i pneumokokowym zapaleniem ucha[xiii]. O skali zagrożenia pneumokokami świadczy natomiast fakt, że Polsce w 2019 roku z powodu zagrażającej życiu inwazyjnej choroby pneumokokowej hospitalizowano 1544 osoby[xiv].
Szczepienie przeciwko pneumokokom cieszy się dużą akceptacją społeczną – wykonuje się je u ponad 94% dzieci, dla których jest ono obowiązkowe. W 2020 r. „Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT) wydała stanowisko w sprawie zasadności stosowania dostępnych szczepionek przeciwko pneumokokom dla dzieci w Programie Szczepień Ochronnych. (…) Z oceny AOTMiT wynika, że obie analizowane szczepionki, tj. Synflorix (PCV10) jak i Prevenar13 (PCV13) są skuteczne w zapobieganiu występowania inwazyjnej choroby pneumokokowej (IChP) u dzieci. W stanowisku AOTMiT podkreślono, że nie odnaleziono badań eksperymentalnych, oceniających ewentualne różnice w skuteczności klinicznej pomiędzy szczepionkami PCV10 i PCV13 w odniesieniu do występowanie IChP i innych chorób wywołanych przez pneumokoki, ani też w odniesieniu do zgonów powodowanych tymi infekcjami. AOTMiT przywołała rekomendacje WHO, gdzie wskazano, że obecnie nie ma wystarczających dowodów na to, że te 2 szczepionki różnią się pod względem wpływu na ogólne rozpowszechnienie choroby pneumokokowej.”[xv]
Ze względu na ograniczenia związane z analizą polskich danych epidemiologicznych nad inwazyjną chorobą pneumokokową oraz zbyt krótki okres prowadzenia szczepień obowiązkowych w Polsce trudno na razie w pełni ocenić efekty obowiązkowych szczepień dzieci przeciwko pneumokokom, to rezultaty potwierdzono w innych krajach.
W Finlandii, gdzie powszechne szczepienia przeciw pneumokokom prowadzi się od 2010 r., już po 3,5 roku liczba hospitalizacji z powodu pneumokokowego zapalenia płuc wśród szczepionych dzieci spadła o 77%. Wzrosła również odporność populacyjna, znacząco obniżając liczbę zachorowań wśród osób nieszczepionych – zarówno dzieci, jak i dorosłych[xvi].
Nawet 60% dzieci uczęszczających do żłobka lub przedszkola może być bezobjawowymi nosicielami pneumokoków i zakażać innych. Odsetek nosicieli w grupie dorosłych szacuje się na ok. 15%. Osoby starsze najczęściej zarażają się jednak od dzieci, dlatego masowe szczepienia małych pacjentów stanowią też pośrednią ochronę dla osób starszych[xvii]. Wysoką skuteczność szczepionki w zapobieganiu pneumokokowemu zapaleniu płuc potwierdziły także badania prowadzone w USA, Szwecji czy Izraelu[xviii].
Dorośli też powinni się szczepić
Eksperci coraz częściej zachęcają do szczepień osoby dorosłe. Najbardziej rozpowszechnione, choć w Polsce nadal stanowczo w zbyt małej skali, jest szczepienie przeciwko grypie. Niestety, w tym przypadku odporność nie jest trwała, a szczepionka ma charakter sezonowy i jest dostosowana do przewidywanej na dany sezon mutacji wirusa. W tym roku liczba Polaków chcących zaszczepić się przeciwko grypie wzrosła, brakuje jednak szczepionek.
Specjaliści namawiają także do szczepień przeciwko pneumokokom. Wśród dorosłych grupę najbardziej narażoną na ciężki przebieg pneumokokowego zapalenie płuc stanowią osoby po 65. roku życia. W Programie Szczepień Ochronnych na rok 2021 szczepienie przeciwko Streptococcus pneumoniae zaleca się m.in. także osobom z przewlekłą chorobą układu krążenia, układu oddechowego, cukrzycą, chorobą wątroby oraz chorobą nowotworową (oczywiście, po konsultacji z lekarzem)[xix].
Bardzo ważna jest również ochrona przed krztuścem, zagrażającym powikłaniami m.in. w postaci ciężkiego zapalenia płuc. Obecnie szczepienie zalecane jest kobietom w ciąży (między 27. a 36. tygodniem), ponieważ pozwala ochronić płód przed zakażeniem. W postaci skojarzonej ze szczepionkami przeciw błonicy i tężcowi podaje się ją też rutynowo po raz ostatni w 14. roku życia. Zgodnie z zaleceniami, co 10 lat każdy powinien otrzymać dawkę przypominającą, a w przypadku np. epidemii krztuśca okres ten powinien być odpowiednio krótszy[xx].
Bez względu na motywację, bezwzględnie warto się szczepić. Szczególnie w czasie pandemii, ponieważ taka profilaktyka pozwala uchronić się przed infekcją kilkoma różnymi patogenami w tym samym czasie. Nawet bardzo silny, zdrowy organizm może nie poradzić sobie jednocześnie z pneumokokami lub wirusem grypy oraz z SARS-CoV-2. Ponadto, każde szczepienie, stymulując układ immunologiczny, zwiększa ogólną odporność.
Materiał prasowy przygotowany przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia w związku ze Światowym Dniem Zapalenia Płuc i zorganizowaną z tej okazji XXIV edycją warsztatów Quo Vadis Medicina? pt. „Groźne zapalenia płuc w dobie pandemii koronawirusa”, listopad 2020
[i] Championing the fight against pneumonia, Stop pneumonia, publikacja online: https://stoppneumonia.org/latest/world-pneumonia-day/ [dostęp online 4.11.2020].
[ii] Tamże.
[iii] Fact sheets – Pneumonia, WHO, publikacja online: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/pneumonia [dostęp: 4.11.2020].
[iv] Deaths from pneumonia in EU regions, Eurostat 2016, publikacja online: https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/-/EDN-20191112-1 [dostęp: 4.11.2020].
[v] T. Przybyłowski, Zapalenie płuc w różnych grupach wiekowych, „Medycyna po Dyplomie 2011”, 20/2(179), s. 66-77. Dostępna online: https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/011/004/original/Strony_od_MpD_2011_02-7.pdf?1468230850 [dostęp: 04.11.2020].
[vi] I. Witkiewicz, Pneumokokowe zapalenie płuc, 18.10.2016, mp.pl, publikacja online: https://www.mp.pl/pacjent/pulmonologia/choroby/150599,pneumokokowe-zapalenie-pluc [dostęp: 04.11.2020].
[vii] Meldunki Epidemiologiczne Zachorowania i podejrzenia zachorowań na grypę w Polsce, 2020 1C (3), NIZP-PZH, dostępna online: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/grypa/2020/G_20_01C.pdf [dostęp: 04.11.2020].
[viii] Fact sheets – Pneumonia, dz. cyt.
[ix] F. Mejza, Zapalenie płuc, 14.10.2016, mp.pl, publikacja online: https://www.mp.pl/pacjent/pulmonologia/choroby/65040,zapalenie-pluc [dostęp: 04.11.2020].
[x] Tamże.
[xi] T. Przybyłowski, dz. cyt.
[xii] Tamże.
[xiii] Podsumowanie – Szczepionka przeciw pneumokokom, 18.10.2020, szczepienia.pzh.gov.pl, publikacja online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/pneumokoki/ [dostęp: 04.11.2020].
[xiv] Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2019 roku, wstępne dane na 15.04.2020, NIZP-PZH, GIS, dostępne online: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2019/Ch_2019_Wstepne_dane.pdf [dostęp: 04.11.2020].
[xv] Stanowisko AOTMiT w sprawie zasadności stosowania dostępnych szczepionek przeciwko pneumokokom dla dzieci w Programie Szczepień Ochronnych, 07.02.2020, dostępne online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/stanowisko-agencji-oceny-technologii-medycznych-i-taryfikacji-w-sprawie-zasadnosci-stosowania-dostepnych-szczepionek-przeciwko-pneumokokom-dla-dzieci-w-programie-szczepien-ochronnych/ [dostęp: 04.11.2020].
[xvi] M. Stelmach, Szczepienia to najlepsza profilaktyka zapalenia płuc, 28.01.2020, termedia.pl, publikacja online: https://www.termedia.pl/mz/Szczepienia-to-najlepsza-profilaktyka-zapalenia-pluc,36710.html [dostęp: 04.11.2020].
[xvii] Tamże.
[xviii] L. Szenborn, Czy szczepienie przeciwko pneumokokom zapewnia ochronę przed zachorowaniem na zapalenie płuc?, 28.03.2018, mp.pl, publikacja online: https://www.mp.pl/szczepienia/ekspert/pneumokoki_ekspert/pneumo-skutecznosc/161613,czy-szczepienie-przeciwko-pneumokokom-zapewnia-ochrone-przed-zapaleniem-pluc [dostęp: 04.11.2020].
[xix] Program Szczepień Ochronnych na rok 2021, GIS, 27.10.2020, dostępny online: https://www.gov.pl/web/gis/program-szczepien-ochronnych-na-rok-2021 [dostęp: 04.11.2020].
[xx] Tamże.