Witaminy to związki chemiczne, które są niezbędne do procesów biochemicznych zachodzących w organizmie, nie są jednak wytwarzane przez organizm w związku z czym muszą być dostarczane z pokarmem (najczęściej w postaci prowitamin), nie stanowią materiału budulcowego ani źródła energii. Biorą udział we wszystkich podstawowych procesach biochemicznych, a ich niedobór powoduje stany chorobowe.
Pierwszą odkrytą witaminą była B1. Została wydzielona w 1913 roku przez polskiego biochemika Kazimierza Funka, który wprowadził również do użycia nazwę tej grupy związków (łac. vita – życie i amina – ponieważ witamina B1 zawierała grupę aminową).
O znaczeniu witamin dla zdrowia słyszy się w mediach, od dietetyków, farmaceutów, lekarzy, kosmetologów, producentów branży spożywczej i kosmetycznej, niemalże na każdym kroku. W kosmetologii stosowane są one do stymulacji syntezy związków potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania skóry, biorą udział w takich procesach jak: nawilżanie, keratynizacja czy ochrona przed promieniowaniem.
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach uczestniczą między innymi w regulacji procesu krzepnięcia krwi, w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej, pełnią funkcję antyoksydacyjną, są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania tkanki nabłonkowej i procesu widzenia.
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach mogą być magazynowane w organizmie, a więc nie muszą być dostarczane w diecie codziennie w należytej dawce dobowej, jednak ich przyswajalność zależy od prawidłowego wchłaniania tłuszczów.
Witamina A (retinol, akseroftol, axerol) – rozpuszczalna jest w tłuszczach oraz etanolu i eterze naftowym. Stosowana jest w kosmetykach do cery suchej, regenerujących i ochronnych, w leczeniu zaburzeń dermatologicznych, a regularne i przez dłuższy czas używanie preparatów z odpowiednią formą i ilością witaminy A poprawia elastyczność skóry, działa odżywczo, zmniejsza przebarwienia, plamy słoneczne i piegi, spłyca zmarszczki i działa przeciwtrądzikowo i przeciwzapalnie czyli odnawia skórę. Często występuje w kosmetykach z witaminą E, która wykazuje działanie antyutleniające witaminy A. Korzystne połączenia w kosmetykach to A+E oraz A+C. Maksymalne dopuszczalne stężenie w kosmetykach nie powodujące podrażnień to 0,1% . Witamina A, nie jest odporna na działanie światła, szybko się utlenia, dlatego też kosmetyki zawierające witaminę A powinny być chronione przed dostępem tlenu i światła, należy je przechowywać w miejscu ciemnym i chłodnym, a ich przydatność po otwarciu nie przekracza 8 tygodni.
Formy witaminy A stosowane w kosmetykach:
- Retinol – czysta forma witaminy A, stymuluje regenerację włókien kolagenowych wygładza naskórek, działa lekko złuszczająco, przeciwzmarszczkowo, rozjaśniająco, uelastyczniająco, trzeba pamiętać, że może powodować podrażnienia;
- Retinal – ma łagodne działanie i jest bardziej stabilny od retinolu;
- Kwas retinowy (tretinoina) – najsilniej działająca forma witaminy A o najsilniejszym działaniu przeciwzmarszczkowym, hamuje aktywność gruczołów łojowych, działa złuszczająco, likwiduje przebarwienia, powoduje zaczerwienienie i łuszczenie skóry;
- Prowitaminy A – w naturze występuje ich ponad 600, najczęściej stosowany: beta karoten, który najłatwiej przekształca się w witaminę A.
Witamina A w kosmetykach:
- reguluje procesy odnowy naskórka (złuszcza warstwę rogową, przyspiesza turn-over komórek naskórka, wspomaga odnowę komórek w warstwie podstawnej, zmniejsza liczbę komórek atypowych – przeciwdziała powstawaniu stanów przednowotworowych i nowotworowych skóry, hamuje transport melaniny do komórek naskórka, powoduje rozjaśnienie przebarwień i wygładzenie naskórka),
- stymuluje angiogenezę i ogólnie wzmacnia układ naczyniowy,
- stymuluje syntezę kolagenu I, III i VII,
- stymuluje powstawanie fibryliny i składnika mikrowłókien elastyny, poprawia elastyczność skóry,
- ma silne właściwości ochronne i osłabia objawy starzenia posłonecznego skóry,
- działa antyoksydacyjnie – hamuje reakcje wolnorodnikowe,
- wpływa na równowagę wodno-tłuszczową skóry,
- wpływa na ogólną kondycję skóry, poprawia jej koloryt, elastyczność i sprężystość.
Pochodne witaminy A – retinoidy, są ważną grupą leków np. w leczeniu trądziku, zarówno do stosowania miejscowego jak i w terapiach doustnych. Retinoidy to organiczne związki chemiczne, są ich trzy generacje: retinoidy niearomatyczne (np. tretinoina, retinol, izotretinoina), retinoidy monoaromatyczne – syntetyczne analogi witaminy A (np. acirtetin) i retinoidy poliaromatyczne (np. tazaroten, adapalen). Stosowane miejscowo zmniejszają spoistość komórek gruczołów łojowych, co w efekcie udrażnia ich ujścia, hamuje tworzenie się ognisk zapalnych i zaskórników, zapobiega gromadzeniu się zrogowaciałych komórek w mieszkach włosowych. W chorobach łojotokowych skóry regulują procesy rogowacenia, zmniejszają ilość wydzielanego przez skórę łoju i zdecydowanie obniżają ilość stanów zapalnych. Wspomagają też prawidłowy rozkład melaniny w skórze, zmniejszają przebarwienia i zmiany pozapalne, potrądzikowe. Wpływają na angiogenezę, pobudzają produkcję fibroblastów i tworzenie zdrowej warstwy naskórka pokrytego dobrze rozwiniętą warstwą keratyny. Najczęściej stosowanymi retinoidami w leczeniu miejscowym trądziku są tretinoina, adapalen i tazaroten.
Tretinoina powoduje złuszczanie naskórka, przez co zapobiega nadmiernemu odkładaniu się lipidów i kwasów tłuszczowych powodujących stan zapalny w gruczołach łojowych, zwiększa aktywność komórek warstwy kolczystej przyspiesza odnowę komórkową tzw. turnover, co prowadzi do pokrywania blizn prawidłowym naskórkiem. Podczas leczenia miejscowego trzeba unikać ekspozycji na światło słoneczne i promieniowanie UV pochodzące z innych źródeł, należy powstrzymać się od częstego mycia leczonych okolic, a w początkowej fazie leczenia może nastąpić zaostrzenie trądziku. Podczas stosowania miejscowego nie należy stosować tretinoiny z innymi środkami złuszczającymi, np. z rezorcyną, kwasem salicylowym, preparatami siarkowymi, etanolem, kosmetykami oczyszczającymi skórę, ponieważ może to spowodować mocniejsze podrażnienie naskórka. Retinoidów nie należy podawać równolegle z tetracyklinami (ryzyko wzrostu ciśnienia śródczaszkowego) ani z witaminą A (ryzyko hiperwitaminozy A). W terapii miejscowej trądziku pospolitego tretinoina używana jest zewnętrznie w stężeniu od 0,025 do 0,4%, w postaci żelu, żelu z mikrosferami, kremu, kremu z nośnikiem polimerowym, maści lub roztworu. Retinoidy nie powinny być stosowane u kobiet w ciąży.
Witamina D (kalcyferol) – zalicza się zarówno do witamin, jak i prehormonów, znaczenie fizjologiczne mają przede wszystkim dwie formy: witamina D2 (ergokalcyferol) i witamina D3 (cholekalcyferol). Trwalszą formą jest witamina D3, obecna w kremach wyszczuplających, preparatach zapobiegających łysieniu oraz parodontozie, łojotokowi i w preparatach do łamliwych paznokci.
Szacuje się, że w Polsce ponad 80% populacji ma niedobór witaminy D. Główną przyczyną jest fakt, że skórna synteza witaminy D w Polsce jest skuteczna tylko w czasie miesięcy słonecznych i jedynie gdy na słońce wystawione jest chociaż około 20% powierzchni ciała na minimum 15-20 minut pomiędzy godziną 10 a 15. Osoby o ciemnej karnacji potrzebują aż 6-7 razy dłuższej ekspozycji na światło słoneczne do uzyskania tego samego poziomu witaminy D, ponieważ duża zawartość melaniny w skórze działa jak naturalny filtr przeciwsłoneczny.
Witamina D wpływa na utrzymywanie homeostazy wapniowo-fosforanowej, zwiększa formowanie kości i je wzmacnia, korzystnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy, nerwowy oraz odpornościowy. Suplementacja witaminy D przyczynia się do zwiększania produkcji katelicydyny przez monocyty oraz peptydów o właściwościach bakteriobójczych, które wpływają na zwiększenie odporności człowieka. Przyczynia się do zmniejszenia cytokin prozapalnych, charakteryzuje się działaniem przeciwnowotworowym i wpływa na regulację ciśnienia tętniczego.
Witamina D wykorzystywana jest w kosmetykach ponieważ:
- zwiększa napięcie naskórka,
- przyśpiesza regenerację ran,
- zapobiega wypadaniu włosów,
- wzmacnia płytkę paznokciową,
- jest pomocna w chorobach przyzębia,
- zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób skórnych u osób z łuszczycą, z łojotokowym i atopowym zapaleniem skóry i u osób zdrowych.
Witamina E (tokoferole i tokotrienole) – jest głównym antyoksydantem organizmu rozpuszczalnym w lipidach. Dla człowieka najistotniejszą rolę pełni α-tokoferol. Bierze udział w dostarczaniu składników odżywczych do komórek. Wzmacnia ścianę naczyń krwionośnych oraz chroni czerwone krwinki przed przedwczesnym rozpadem. Wykorzystywana jest też do leczenia męskiej niepłodności, zaburzeń mięśniowych, miażdżycy oraz chorób serca. Dym tytoniowy sprzyja degradacji witaminy E. Jej niedobór może powodować rozdrażnienie, osłabienie zdolności koncentracji, zaburzenia funkcjonowania i osłabienie mięśni szkieletowych, pogorszenie wzroku, niedokrwistość, bezpłodność, obumieranie płodów zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, postępujące osłabienie, a nawet paraliż mięśni. Niedobór witaminy E powoduje przedwczesne starzenie się skóry, jej wiotczenie, zaburzenia rogowacenia i gorsze gojenie wszelkich ran i stanów zapalnych.
Witamina E do celów kosmetycznych stanowi najczęściej mieszaninę różnej zawartości tokoferoli, dodatków stabilizujących oraz solubilizatorów, występuje także w postaci estrów. W kosmetykach powinno się jej znajdować od 1,5 do 3% w przeliczeniu na czysty tokoferol, mniejsza ilość może mieć tylko działanie chroniące inne składniki preparatu.
Witamina E i jej biologicznie aktywne pochodne są często wprowadzane do receptur kosmetyków gdzie odgrywają podwójną rolę. Pełnią funkcję naturalnej ochrony dla składników lipidowych i chronią przed autooksydacją. Zawarte w witaminie E nadtlenki lipidowe hamują starzenie się skóry i mają silne działanie przeciwrodnikowe.
Witamina E w kosmetykach:
- ma działanie silnie antyoksydacyjne,
- chroni warstwę tłuszczową naskórka,
- poprawia ukrwienie skóry,
- wspomaga leczenie trądziku i łojotokowego zapalenia skóry,
- zapewnia stabilizację i właściwą przepuszczalność błon komórkowych,
- odżywia skórę, wygładza i nawilża skórę,
- zmniejsza wrażliwość skóry na promieniowanie UV,
- ma działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe,
- zwiększa elastyczność tkanki łącznej,
- podwyższa zdolność wiązania wody przez skórę.
Tokoferole wykorzystuje się w produkcji wszelkich specyfików nawilżających, przeciwstarzeniowych, ochronnych i filtrów przeciwsłonecznych. Stosowanie alfa-tokoferolu działa ochronnie na skórę zmniejszając uszkodzenia wywołane promieniowaniem UVB i spowalnia starzenie skóry wywołane słońcem. Połączenie witamin E i C daje jeszcze lepsze efekty ochrony przed słońcem.
Witamina K – występuje w trzech formach: witamina K1 – fitochinon, witamina K2 -menachinon (pochodzenia naturalnego), a także witamina K3 – menadion (syntetyczna). Rozpuszcza się ona w tłuszczach i rozpuszczalnikach hydrofobowych. Witamina K jest koenzymem syntezy protrombiny w wątrobie czyli białka osocza krwi, które bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, wypływa na przemiany kwasów nukleinowych, działa przeciwzapalnie oraz przeciwbólowo. Witamina K uczestniczy w formowaniu tkanki kostnej, wpływa na przemiany metaboliczne kwasów nukleinowych, posiada właściwości przeciwbakteryjne oraz przeciwgrzybiczne, działa przeciwzapalnie i przeciwbólowo.
Wpływ witaminy K na sprawy skórne jest ogromny jeśli chodzi o wszelkie problemy naczyniowe: poprawia koloryt skóry z poszerzonymi i pękającymi naczynkami, łagodzi rumień i jest ważna w pielęgnacji skóry osób starszych ze zmianami naczyniowymi.
Rozjaśnia także i wyrównuje koloryt skóry zniszczonej w wyniku intensywnego opalania i zapobiega grzybicy.
Trzeba pamiętać, że zjełczałe tłuszcze, nadużywanie leków (środki przeciwbólowe, salicylany lub antybiotyki), zanieczyszczone powietrze oraz środki konserwujące w puszkach i gotowych produktach spożywczych niszczą witaminę K, utrudniają jej wchłanianie lub prowadzą do przedwczesnego jej wydalania z organizmu.
Należy także wspomnieć o witaminie F. Tym mianem określa się zespół egzogennych kwasów tłuszczowych, czyli NNKT – Niezbędne Nienasycone Kwasy Tłuszczowe. Organizm ludzki nie jest w stanie ich samodzielnie syntetyzować, dlatego trzeba je dostarczać wraz z pożywieniem. Nazwa „witamina F” wywodzi się od anglojęzycznego słowa Fatty Acids, czyli kwasy tłuszczowe.
Witamina F to mieszanina różnych kwasów: linolowego, α-i γ-linolenowego i arachidowego, stanowi element lipidów komórkowych zapewniając im lepszą trwałość. Witamina F spełnia wiele ważnych zadań w organizmie: przeciwdziała infekcjom, podnosi odporność na infekcje, ma działanie przeciwwysiękowe i żółciopędne, zapobiega odkładaniu się złogów w drogach żółciowych i moczowych, jest ważna w profilaktyce zawałów serca i udarów mózgu oraz miażdżycy, przedłuża żywotność erytrocytów, zapobiega zwyrodnieniom naczyń, korzystnie wpływa na gospodarkę lipidową tłuszczową, chroni wątrobę i nerki przed stłuszczeniem i marskością, bierze udział w mechanizmach przemiany cholesterolu, wpływając na obniżenie jego poziomu w surowicy krwi. Przyczynia się także do obniżenia masy ciała, przyspiesza bowiem spalanie tłuszczów. Wykorzystuje się ją w leczeniu zapalenia żył, zatorach, wysiękach naczyniowych, zaburzeniach miesiączkowych, zwłaszcza w stanach napięcia przedmiesiączkowego i bolesnego miesiączkowania, także w profilaktyce nadżerek, konieczna do stosowania w chorobach infekcyjnych oczu, uszu, gardła, stanach zapalnych jelit, odbytu, żołądka, w wirusowym zapaleniu wątroby, zapobiega zaparciom, zwiększa płodność.
Witamina F korzystnie wpływa na stan skóry i włosów, pobudza regenerację nabłonka i tkanki łącznej, hamuje zmiany zwyrodnieniowe i rogowacenie gruczołów łojowych, z witaminą C i rutyną wzmacnia śródbłonek, przyśpiesza gojenie ran i odleżyn, chroni przed szkodliwym promieniowaniem rentgenowskim.
W kosmetykach stosowana jest głównie jako składnik kremów odżywczych i regenerujących, preparatów do włosów, a także preparatów regulujących czynności gruczołów skóry.
Objawy niedoboru witaminy F ze strony skóry i przydatków:
- zmiany skórne,
- zaczerwienienie i suchość skóry,
- zmiany łojotokowe,
- złuszczanie naskórka,
- pękanie warg i kącików ust,
- stany zapalne dziąseł i języka,
- kruchość naczyń i ogólnie słaby układ naczyniowy skóry,
- przewlekłe stany zapalne spojówek i powiek,
- wypadanie włosów, rozdwajanie końcówek włosów i brak połysku, łupież,
- łamliwość paznokci, plamki na płytkach paznokci,
- skłonność do wyprysków, trądziku, zmian zapalnych skóry.
Działanie witaminy F wykorzystywane w kosmetykach:
- chroni warstwę tłuszczową naskórka,
- poprawia ukrwienie skóry,
- wspomaga leczenie trądziku i łojotokowego zapalenia skóry,
- zapewnia stabilizację i właściwą przepuszczalność błon komórkowych,
- wspomaga leczenie oparzeń,
- przyspiesza gojenie się ran i owrzodzeń,
- stymuluje układ odpornościowy,
- chroni skórę przed uszkodzeniami wywołanymi promieniowaniem słonecznym,
- spowalnia proces starzenia skóry,
- chroni przed przebarwieniami skóry,
- zapewnia nawodnienie naskórka
Żeby cieszyć się piękną, a przede wszystkim zdrową skórą warto połączyć jej prawidłową pielęgnację z właściwą dietę, bogatą w witaminy, które mają dobroczynny wpływ na stan cery, a wręcz są jej niezbędne do prawidłowego funkcjonowania.
Jolanta Kozaczyńska
Specjalista kosmetologii estetycznej i kosmetologii leczniczej, dietetyki klinicznej i dietetyki w kosmetologii, instruktor odnowy biologicznej, pedagog i wykładowca zawodu. Od wielu lat prowadzi działalność społeczną w dziedzinach dotyczących profilaktyki zdrowotnej i poprawy wizerunku. Właściciel gabinetu Esther Studio w Warszawie.