Nowotwory stanowią jedną z najgroźniejszych grup chorób dotykających ludzkość. Coraz więcej osób dotkniętych skórnymi powikłaniami leczenia onkologicznego szuka pomocy w gabinetach kosmetologicznych.
Na skutek zmian cywilizacyjnych oraz wydłużenia średniego czasu życia liczba zachorowań na nowotwory stale rośnie. Pomimo ciągłego rozwoju medycyny, leczenie wciąż obarczone jest wysokim ryzykiem objawów niepożądanych, które stanowią dodatkowe obciążenie dla chorych.
Specyfika i zakres kosmetologii onkologicznej
Szeroko pojęta pomoc w zakresie opieki kosmetologicznej nad osobami znajdującymi się na różnych etapach choroby nowotworowej określana jest jako kosmetologia onkologiczna. To trudna i wymagająca sub-dyscyplina kosmetologii, obejmująca różne zabiegi pielęgnacyjne i upiększające, wymagająca dużej wiedzy i umiejętności, ścisłej współpracy z lekarzami, ogromnego zaangażowania i ustawicznego szkolenia. Coraz więcej kosmetologów decyduje się na tę formę działalności, ukierunkowując swoją ofertę i kształcąc się w tym kierunku. Istnieje wiele gabinetów, które świadczą usługi specjalistycznej opieki kosmetologicznej nad osobami cierpiącymi na choroby nowotworowe a na rynku spotkać można całe linie kosmetyków profesjonalnych dedykowanych pielęgnacji pacjentów w trakcie i po przebytym leczeniu onkologicznym.
Leczenie onkologiczne stanowi pewne ograniczenie w wyborze kosmetyków i zabiegów kosmetologicznych, nie jest jednak przeciwwskazaniem do wielu z nich. Zarówno w okresie leczenia, jak i po jego zakończeniu można wykonywać profesjonalne zabiegi odżywcze, nawilżające oraz łagodzące na twarz i całe ciało. Chemio- czy radioterapia nie jest także przeszkodą do zabiegów typu manicure czy pedicure. Również wskazana, a nawet konieczna, jest u takich osób właściwa pielęgnacja domowa, do której należy wybierać linie dedykowane pacjentom onkologicznym. Zasady opieki kosmetologicznej nad pacjentami onkologicznymi są zależne od metody leczenia onkologicznego – nieco inne postępowanie sugeruje się w przypadku leczenia systemowego nowotworów (m. in. chemioterapią), które polega na podaniu leków ogólnoustrojowo, nieco inne w przypadku leczenia miejscowego, jakim jest chirurgia i radioterapia. Z pewnością przy wyborze odpowiedniego postępowania powinien pomóc kosmetolog.
Opieka kosmetologiczna nad pacjentami po chemioterapii
Chemioterapia jest głównym sposobem leczenia chorób nowotworowych za pomocą leków, które nazywane są cytostatykami lub potocznie przez chorych chemią. Niestety leki te nie są selektywne i niszczą również zdrowe komórki, szczególnie te, które podobnie jak komórki nowotworowe szybko się dzielą, m. in. komórki macierzy włosów czy paznokci. Skutki uboczne chemioterapii mogą być różne w zależności od rodzaju przyjmowanych lekarstw oraz od indywidualnej odpowiedzi organizmu chorego. Skórne efekty uboczne są najczęściej tymczasowe i mają łagodny przebieg, ale niektóre mogą się utrzymywać przez nieokreślony czas i mieć bardzo poważny charakter. Leczenie chemoterapią źle znosi skóra na całym ciele, ponieważ cytostatyki przede wszystkim silnie ją wysuszają. Staje się ona przez to zaczerwieniona i łuszcząca, co bardzo często powoduje świąd a niekiedy prowadzi nawet do powstania bolesnych obrzęków i nadżerek. Częściej pojawiają się na niej także zmiany zapalne, ponieważ jest bardziej podatna na zakażenia wirusowe, bakteryjne i grzybicze.
W zależności od typu nowotworu, zastosowanego leku oraz czasu, jaki minął od chemioterapii, można (lub nie) zastosować różne gabinetowe procedury kosmetologiczne. Z tego też względu bardzo ciężko jest jednoznacznie określić zakres zabiegów, które można zaproponować pacjentom onkologicznym. Najczęściej w profesjonalnej opiece kosmetologicznej należy ograniczać się do podstawowych zabiegów pielęgnacyjnych. Schemat zabiegu może obejmować jedynie delikatne oczyszczanie, złuszczanie i pielęgnację manualną. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy chemioterapia jest w toku lub miała miejsce całkiem niedawno i zalecenia lekarza prowadzącego nie przewidują innych, bardziej inwazyjnych zabiegów kosmetologicznych. W tej sytuacji bardzo ważne jest indywidualne dobranie użytych kosmetyków o takim składzie, by mimo wykonania prostego zabiegu, przyniósł on jak największe korzyści. Kosmetyki należy dobierać w sposób spersonalizowany, kierując się aktualnym stanem skóry, odpowiednio do konkretnej jej potrzeby: przy ekstremalnym przesuszeniu należy wybierać składniki nawilżające i natłuszczające, świąd skóry wymaga dużej ilości składników łagodzących i przeciwświądowych, a zniszczona skóra – regeneracyjnych. Jeśli problemy skórne są niewielkie i nie wymagają radykalnych działań pielęgnacyjnych, warto zaproponować zabieg pielęgnacyjno-relaksujący, który wpłynie na poprawę nastroju, co w chorobie nowotworowej jest niezwykle istotne.
W pielęgnacji domowej należy ograniczać przeznaskórkową utratę wody dbając o odtworzenie i utrzymanie na jej powierzchni aktywnej bariery ochronnej poprzez aplikację produktów kosmetycznych z odpowiednimi składnikami. Zwłaszcza dłonie i podeszwy stóp powinien bez przerwy pokrywać cienki film hydrolipidowy. To pozwoli także uniknąć pękania skóry, co mogłyby skutkować rozwojem drobnoustrojów chorobotwórczych.
Za najbardziej uciążliwy efekt uboczny chemioterapii wielu chorych uważa utratę włosów lub zmniejszenie ich gęstości na skórze. Dolegliwości te mogą dotknąć każdego miejsca na ciele tzn. głowy, ramion czy nóg, są jednak najczęściej odwracalne. Utrata włosów może być różna – można je utracić całkowicie, czasami odczuwalne jest jedynie, że stają się one bardziej cienkie lub nieco rzadsze. W profesjonalnej pielęgnacji gabinetowej zaleca się specjalistyczne zabiegi z zakresu trychologii kosmetologicznej. Natomiast w pielęgnacji domowej skóry głowy zaleca się unikanie stosowania suszarki i lokówki, koloryzacji oraz kontaktu ze słońcem. Dla pacjentek onkologicznych szczególnie obciążającym przeżyciem jest wypadanie brwi i rzęs. W tej sytuacji z pomocą może przyjść onkologiczna kosmetologia upiększająca, która za pomocą technik makijażu trwałego i nietrwałego może dodać pewności siebie i w istotny sposób poprawić komfort życia.
W trakcie chemioterapii dochodzi również do zmian w obrębie paznokci – stają się one bardzo cienkie, kruche i łamliwe, rosną wolniej. Mogą się na nich pojawić przebarwienia, pionowe lub poziome bruzdy, paznokcie mogą się nawet oddzielić się od łożyska. Aby zminimalizować te dolegliwości, zaleca się nawilżanie i natłuszczanie paznokci odpowiednimi produktami pielęgnacyjnymi a do usuwania lakieru należy używać tylko bezacetonowego zmywacza.
Opieka kosmetologiczna nad pacjentami po radioterapii
Radioterapia należy do podstawowych i zarazem najważniejszych metod leczenia nowotworów, stosowanych w onkologii. Mimo, że metody onkoterapeutyczne dynamicznie się rozwijają, niestety bywa ona obarczona wysokim ryzykiem wystąpienia objawów niepożądanych. Oprócz ogólnego zmęczenia, osłabienia, złego samopoczucia i wielu innych dolegliwości, u około 90-95% pacjentów widoczne są także uszkodzenia skóry spowodowane promieniowaniem jonizującym. Mogą pojawić się już w trakcie leczenia i być obecne przez cały okres kuracji oraz nawet do roku po jej zakończeniu. W przypadku większości pacjentów onkologicznych występują jedynie wczesne odczyny popromienne, które ustają zwykle w kilka tygodni po zakończeniu leczenia. Odczyny wczesne to zwykle wypadanie włosów, zmiany pigmentacyjne oraz wynikająca z destrukcji gruczołów łojowych silna suchość, zaczerwienienie oraz łuszczenie skóry. Jednak u niektórych osób po upływie około 3 miesięcy od zakończenia radioterapii pojawiają się późne odczyny popromienne – zwłóknienia i zaniki skóry, zaburzenia barwnikowe, teleangiektazje, martwica a nawet nowotwory skóry.
Bardzo istotnym aspektem uzupełniającym radioterapię są pielęgnacyjne działania profilaktyczne oraz kosmetologiczna terapia odczynów popromiennych. Optymalnie byłoby, aby wprowadzenie i przestrzeganie zasad odpowiedniej pielęgnacji obowiązywało już od pierwszego dnia leczenia. Jeżeli nie jest to możliwe, profesjonalne zalecenia pielęgnacyjne należy wdrożyć w życie od momentu wystąpienia odczynów wczesnych i realizować jeszcze wiele miesięcy po zakończeniu radioterapii.
Przesuszona i podrażniona skóra osób po radioterapii potrzebuje bardzo troskliwej opieki. Prawidłowo dobrane profesjonalne zabiegi oraz kosmetyki do pielęgnacji domowej powinny skutecznie wspomagać odnowę naskórka, przyspieszać gojenie oraz ograniczać występowanie objawów wrażliwości i podrażnień. Brak lub nieprawidłowa pielęgnacja skóry może prowadzić do nasilenia zmian popromiennych, przedłużenia okresu ich ustępowania, a w konsekwencji do powstania blizn i owrzodzeń. W skrajnych sytuacjach pozostawienie poddawanej naświetlaniom skóry bez odpowiedniej ochrony kosmetologicznej może predysponować do pojawienia się wtórnych nowotworów skóry.
Wielu producentów kosmetyków tworzy profesjonalne i detaliczne linie produktów dla skóry w trakcie i po tego typu leczeniu o prostym, bezpiecznym składzie. Nie zawierają one drażniących detergentów, konserwantów, środków zapachowych, barwników i innych substancji potencjalnie alergizujących. Są natomiast bogate w składniki o działaniu nawilżającym oraz natłuszczającym oraz filtry przeciwsłoneczne chroniące przed promieniowaniem zarówno UVA, jak i UVB.
Opieka kosmetologiczna nad pacjentkami po mastektomii
Nowotwór piersi jest najczęściej występującym nowotworem u kobiet. Często wymaga radykalnego postępowania chirurgicznego, a amputacja piersi stanowi dla pacjentek ogromne przeżycie. Stres psychiczny wywołany chorobą nowotworową i jej umiejscowieniem nakłada się na dolegliwości fizyczne, wśród których jedną z bardziej uciążliwych jest pojawiający się wskutek uszkodzenia lub usunięcia naczyń chłonnych obrzęk limfatyczny kończyny górnej po stronie operowanej. Jako odległe powikłanie pooperacyjne po mastektomii, obrzęk limfatyczny, występuje u prawie 30–50% operowanych kobiet, powodując dokuczliwe zmiany na skórze i w tkance podskórnej. Biorąc pod uwagę fakt, iż liczba kobiet cierpiących na nowotwory sutka jest stale wysoka, gabinety kosmetologiczne muszą być przygotowane na zaproponowanie tym pacjentkom specjalistycznej pielęgnacji ich zmienionej skóry.
W profilaktyce i leczeniu obrzęku pooperacyjnego po mastektomii mogą być wykorzystane różnorodne techniki masażu klasycznego oraz manualny masaż limfatyczny. U wielu kobiet, w późnym etapie postępowania pooperacjnego, za zgodą onkologa, masaż może być wdrażany do procedur pielęgnacyjnych. Przez długi czas utrzymywał się podgląd, że masaże mogą szkodzić pacjentom chorym na raka. Jednak w ostatnich latach zostały opublikowane wyniki wielu badań, które naukowo udowadniają jego pozytywny wpływ na przebieg chorób nowotworowych. Za jego pomocą można zredukować nawet o 50% objawy somatyczne, takie jak ból. Masaż może przeciwdziałać także zmęczeniu, odczuwanemu przez wielu pacjentów jako bardzo dokuczliwy objaw. Poza tym łagodzi lęki, mdłości i depresję. Redukuje działania niepożądane chemio- i radioterapii. Na masaż reaguje pozytywnie nawet układ immunologiczny.
Psychologiczne aspekty opieki kosmetologicznej nad pacjentami onkologicznymi
Choroba nowotworowa może dotknąć każdego, niezależnie do płci i wieku. Ma ona ogromny wpływ nie tylko na ich stan fizyczny ale także psychikę. Zarówno bowiem sama choroba nowotworowa, jak i jej skutki, np. u kobiet w postaci utraty włosów czy piersi, uznawanych za atrybuty kobiecości i macierzyństwa, mogą powodować stan przygnębienia, depresji, poczucie mniejszej wartości i atrakcyjności. Jednak choroba nie powinna pozbawiać ich możliwości dbania o zdrowie i dobre samopoczucie. Coraz więcej osób, szczególnie kobiet, które są w trakcie lub przeszły leczenie onkologiczne, szuka w gabinetach kosmetologicznych rozwiązania występujących, jako skutek uboczny leczenia, specyficznych problemów skórnych. Właściwa opieka kosmetologiczna nad pacjentami onkologicznymi może podnieść jakość życia tej grupy chorych i poprawić ich stan psychiczny. Jednak wiąże się z ogromną odpowiedzialnością i powinna być opata o rzetelną wiedzę.
Podsumowanie
Opieka kosmetologiczna w trakcie oraz po zakończeniu leczenia onkologicznego jest istotną formą terapii wspomagającej. Zabiegi i kosmetyki przeznaczone dla pacjentów onkologicznych pomagają przywrócić prawidłowy poziom nawilżenia, wspomagają odbudowę i utrzymanie naturalnej bariery ochronnej skóry, łagodzą uczucie dyskomfortu związanego z podrażnieniem skóry. Przyspieszają gojenie patologicznych zmian skórnych a w niektórych przypadkach zapobiegają ich dalszemu rozwojowi. Dlatego warto wprowadzać do oferty salonu zabiegi dedykowane osobom w trakcie i po radioterapii.
Z powodu wielu problemów terapeutycznych i wynikającej z tego ogromnej odpowiedzialności, kosmetologiczne programy pielęgnacyjne powinny być konstruowane przez kosmetologów w oparciu rzetelną wiedzę na temat etiopatogenezy, objawów, przebiegu i leczenia chorób nowotworowych. Powinni oni dysponować wiedzą z zakresu onkologii, chemio- i radioterapii, chirurgii onkologicznej, opatrywania ran i odżywiania w chorobie nowotworowej. Kosmetolodzy muszą wiedzieć, skąd biorą się działania niepożądane leczenia onkologicznego i w jaki sposób im przeciwdziałać. Dlatego menagerowie gabinetów kosmetologicznych powinni zadbać o podnoszenie wiedzy i umiejętności zawodowych swoich pracowników poprzez ich uczestnictwo w specjalistycznych szkoleniach i kursach kwalifikacyjnych. Przy konstruowaniu kosmetologicznych programów terapeutycznych zalecane, a nawet niezbędne jest także współdziałanie kosmetologa z onkologiem, ponieważ tylko dobra współpraca na linii pacjent-lekarz-kosmetolog jest w stanie przynieść satysfakcjonujące efekty w minimalizowaniu skórnych powikłań leczenia onkologicznego nowotworów.
Dr Joanna Klonowska, Dziekan Wydziału Nauk o Zdrowiu w Wyższej Szkole Inżynierii i Zdrowia w Warszawie
Nauczyciel akademicki na kierunku kosmetologia. Kosmetolog, absolwentka Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Łodzi. Pedagog z wieloletnim doświadczeniem. Ratownik medyczny, menager służby zdrowia.