Zagadnienia szkodliwości ftalanów wzbudzają w ostatnich latach duże zainteresowanie w świecie nauki. Ftalany były przez długi okres czasu powszechnie stosowane, głównie jako plastyfikatory tworzyw sztucznych.
Ftalany wchodzą w skład różnorodnych produktów przemysłowych jak i popularnych kosmetyków służących do pielęgnacji. Ftalany pełnią w nich rolę plastyfikatorów i środków wiążących. Jedynie ciągły rozwój myśli technicznej i technologii oraz praca nad ustawodawstwem mogą przyczynić się do poprawy sytuacji dotyczącej szkodliwego wpływu substancji chemicznych na zdrowie ludzi.
Obecnie te związki chemiczne a przynajmniej ich część, są wycofywane z produktów użytku codziennego w wielu krajach na świecie, ze względu na związane z nimi aspekty toksykologiczne. Zasadniczym powodem jest troska o zdrowie użytkowników, którzy mają kontakt z tymi substancjami poprzez wiele dróg ekspozycji, w tym skórę, układ pokarmowy, a także bezpośrednie zagrożenie dla kobiet ciężarnych. Istnieje obawa, że ftalany powodują zaburzenia endokrynologiczne, oraz że ekspozycja na ich wysokie stężenia może powodować uszkodzenia nerek i wątroby, powstanie nowotworów, a także szkodliwie działać teratogennie i szkodliwie na rozrodczość u ludzi i zwierząt.
Na terenie Europy zabronione jest ustawowo stosowanie ftalanów: dibutylu, di(2-etyloheksylu), di(2-metoksyetylu), di-n-pentylu, diizopentylu i benzylobutylu jako składników kosmetyków. Stosuje się ich zamienniki i wciąż poszukuje nowych, mniej toksycznych plastyfikatorów oraz udoskonalonej receptury produktów z racji bezpieczeństwa użytkowania. Sytuację tą prawnie reguluje Ustawa o Kosmetykach z dnia 8 marca 2001 roku i Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 30 listopada 2009 roku dotyczące produktów kosmetycznych. Według tych przepisów kosmetyk nie może zagrażać życiu ani zdrowiu ludzi, tym samym zabrania się stosowania części składników niebezpiecznych, mutagennych i teratogennych. W przypadku gdy dozwolone są pewne ilości substancji niebezpiecznych, producent jest zobowiązanych przestrzegać ich ilości i możliwie starać się je wykluczyć w procesie technologicznym.
Ftalany to związki należące do grupy estrów. Produkowane są w reakcji estryfikacji alkoholi z bezwodnikiem kwasu ftalowego. W tym celu używane są alkohole o różnej długości łańcucha węglowego od C8 do C13. Związki te są z reguły bezbarwne i bezwonne (niektóre jednak mają słodkawy zapach i lekko żółty kolor), mają konsystencję syropu oraz we wszystkich przypadkach są niskolotnymi cieczami. Ich rozpuszczalność w wodzie jest niska i zmniejsza się ze wzrostem długości łańcucha węglowego alkoholu oraz ze wzrostem ciężaru cząsteczkowego. Natomiast rozpuszczalność w rozpuszczalnikach organicznych jest dobra – rozpuszczają się przykładowo w acetonie, metanolu i heksanie. Ftalany mogą być naturalnie wytwarzane przez niektóre zwierzęta i rośliny, są także uwalniane do środowiska podczas produkcji, użytkowania i utylizacji produktów, które je zawierają. Ulegają wielu transformacjom w środowisku – głównymi procesami są: fotoliza, biodegradacja i hydroliza. Ftalany są dość łatwo uwalniane do środowiska, ponieważ nie istnieje żadne wiązanie kowalencyjne między strukturą estru, a tworzywem sztucznym, w którym występują. Im tworzywo sztuczne jest starsze, tym szybciej ftalany są z niego uwalniane. Dobrym tego przykładem są foliowe woreczki śniadaniowe lub pudełka na żywność, z których z upływem czasu uwalniane są związki chemiczne do żywności, która znajduje się w nich lub bezpośrednio do środowiska.
Podstawowym zastosowaniem ftalanów jest wykorzystanie ich jako plastyfikatorów, lub zmiękczaczy. Są to związki stosowane jako środki pomocnicze do tworzyw sztucznych obok stabilizatorów, napełniaczy, utwardzaczy i środków antystatycznych. Plastyfikatory powinny działać tak długo jak długo ma mieć przydatność dany wyrób. Dodatek plastyfikatora powoduje zmniejszenie oddziaływań międzycząsteczkowych wzdłuż łańcucha polimeru i modyfikuje jego właściwości fizyczne. Można wyróżnić substancje, które stanowią alternatywne zamienniki dla plastyfikatorów. Grupa ta obejmuje na przykład: cytryniany, adypiniany, sebacyniany i fosforany. Są one stosowane w produktach, w których tradycyjnie używane były ftalany. Działanie na ludzki organizm proponowanych zamienników nie jest do końca poznane. Podobnie jak ftalany, związki te nie są chemicznie związane z polimerami i mogą być wypłukiwane z produktów. W ramach zwiększenia bezpieczeństwa stosowania poszukuje się coraz nowszych zamienników dla ftalanów.
Estry kwasu ftalowego są stosowane w wielu produktach, swoje zastosowanie znajdują w medycynie, kosmetyce czy przemyśle i gospodarstwie domowym. Estry ftalowe stały się popularne ze względu na łatwość ich wykorzystania i niskie koszty przetwarzania. Jednak zawężając zastosowanie ftalanów do przemysłu kosmetycznego, stosowane są tam estry o krótkim łańcuchu alifatycznym. W kosmetyce mają za zadanie: pełnić rolę środków poślizgowych, wiążących, emulgujących oraz utrwalaczy zapachów, w produktach takich jak lakiery do paznokci, pianki do włosów, perfumy, kolorowe kosmetyki do makijażu, mydła w płynie i preparaty dla dzieci.
Ludzie są często narażeni na działanie tych estrów, ponieważ ftalany nie są związane chemicznie z tworzywem sztucznym, które nierzadko stanowi opakowanie naszego kosmetyku. Szkodliwe substancje zatem mogą łatwo się oddzielić i odparować. Ekspozycja może odbywać się przez bezpośrednie wykorzystanie produktu lub pośrednio poprzez ogólne zanieczyszczenie nim środowiska. Dzieci są bardziej narażone niż dorośli, ponieważ mają mniej wykształconą barierę skórną i są bardziej podatne na zatrucia. Ekspozycja związana jest z konkretnym zastosowaniem materiału, którego składnikiem są ftalany. Te estry, które są także obecne w lekach, jako nieaktywne składniki powłok jelitowych tabletek, będą stanowiły dodatkowe niebezpieczeństwo ekspozycji dla osób i dzieci hospitalizowanych. Ftalany zostały określone jako substancje toksyczne na rozrodczość i rozwój, ale ich toksyczność zależy w pewnym stopniu od struktury danego ftalanu.
Mówiąc ogólnie o grupie związków, istnieje prawdopodobieństwo, że ftalany posiadają toksyczność narządową, względem nerek i wątroby, powodują zaburzenia endokrynologiczne wraz z nasilonym działaniem estrogennym, oraz prawdopodobieństwo powstawania wad rozwojowych w trakcie życia płodowego lub mutacji genetycznych. Najnowsze doniesienia sugerują także działanie na nadpobudliwość u dzieci, ADHD oraz autyzm. Mają również działanie hepatotoksyczne i nefrotoksyczne.
Anna Szymanowska
Absolwentka Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, kierunek kosmetologia oraz Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego, gdzie uzyskała tytuł technologa chemii, specjalność chemia kosmetyków. Pracuje jako analityk laboratoryjny. Z zamiłowania autorka tekstów.