Coraz częściej spotykamy się z problemem alergii kontaktowej (contact dermatitis), która jest swoistą nadwrażliwością organizmu na substancje chemiczne o małej masie cząsteczkowej lub rzadziej proteiny.
Kontaktowy wyprysk alergiczny – klasyfikowany jest jako nadwrażliwość typu IV, czyli taka,
w której przeważa reakcja komórkowa z udziałem limfocytów T. Gdy komórki prezentujące antygen (APC) obecne w naskórku zetkną się z immunogennymi kompleksami niklu, to mogą przenikać do wnętrza organizmu. Po dotarciu do węzłów chłonnych osoby uczulonej APC prezentują antygen komórkom T. Po prezentacji swoistego alergenu, limfocyty T dzielą się intensywnie i różnicują, a następnie migrują do miejsca zapalania. Nagromadzenie tych komórek w konkretnym narządzie może determinować obraz kliniczny alergii kontaktowej. Jednymi z najpowszechniejszych alergenów kontaktowych są metale, a wśród nich szczególnie nikiel. Nadwrażliwość na metale stanowi istotne wyzwanie dla zdrowia publicznego. Problem ten dotyczy ponad 60 milionów obywateli Unii Europejskiej. U kobiet alergia ta występuje 4 razy częściej niż u mężczyzn, co może wynikać zarówno z odrębności fizjologicznej, jak i odmienności narażenia na hapteny (jony metali). Wśród alergii na metale najbardziej rozpowszechniona jest alergia na nikiel, na którą cierpi prawie 17% kobiet i 3% mężczyzn populacji świata. Statystyki pokazują, że następuje ciągły wzrost liczby osób nadwrażliwych na ten metal. Nieustanna industrializacja, dynamiczny rozwój cywilizacji, a co za tym idzie wzrastające zanieczyszczenie powietrza (duża obecność jonów metali w smogu miejskim) przyczyniają się do wzrostu zachorowań. Alergia kontaktowa na metale jest schorzeniem nabytym i może pojawić się w każdym momencie życia w skutek ekspozycji na jony metali. Właściwe zdiagnozowanie alergii i pochodzenia objawów często trwa kilka lat. Dodatkowo jest szczególnie trudne ze względu na współistnienie z atopowym zapaleniem skóry i możliwość występowania alergii krzyżowych.
Według MFMER (Mayo Foundation for Medical Education and Research) dotychczas nie wynaleziono skutecznej metody leczenia alergii na metale, można jedynie uzyskać remisję choroby (ustąpienie zmian skórnych: m.in. wysypki, zaczerwienienia, świądu, pieczenia). Leczenie objawowe polega na stosowaniu emolientów (maści natłuszczających), a w cięższych przypadkach preparatów zawierających glikokortykosteroidy lub inhibitory kalcyneuryny. Nasilenie świądu można natomiast zmniejszyć stosując leki antyhistaminowe. Wadą tych preparatów jest jednak ograniczony czas ich stosowania oraz występowanie szeregu działań niepożądanych, w szczególności doustnych leków steroidowych, które zwiększają ryzyko wystąpienia nadciśnienia i chorób serca, zaćmy, cukrzycy, depresji, a także ryzyko wystąpienia osteoporozy. Rekomendowaną przez lekarzy metodą, jako najskuteczniejszą w prewencji alergii niklowej, jest unikanie kontaktu z alergenem oraz kontrola przedmiotów użytku codziennego testami na wykrycie obecności niklu (test DMG). Proponowane są także rozwiązania z użyciem tworzenia fizycznej bariery pomiędzy skórą a jonami niklu, m.in. pokrywanie sztućców stopami rodu, zaklejanie taśmą ćwieków w ubraniach mających kontakt bezpośrednio ze skórą, lakierowanie biżuterii i innych elementów/materiałów metalowych. Producenci dostępnych na rynku powłok ochronnych do samodzielnej aplikacji, nie gwarantują jednak braku interakcji preparatu z powlekanym elementem/materiałem prowadzącym do jego uszkodzenia. Metoda ta jest również bezużyteczna w przypadku osób mających kontakt z alergenem podczas wykonywania czynności zawodowych. Najbardziej narażone grupy zawodowe, to np. kosmetyczki, fryzjerzy, pracownicy służby zdrowia, zakładów metalurgicznych, naukowcy pracujący z metalami przejściowymi. W celu zabezpieczenia skóry rąk przed kontaktem z substancjami szkodliwymi można stosować rękawice ochronne wykonane z kauczuku naturalnego, kauczuków syntetycznych czy tworzyw. Niemniej jednak długotrwałe ich noszenie może być przyczyną maceracji i innych zmian skórnych.
Najskuteczniejszym obecnie sposobem ochrony przed działaniem niklu jest stosowanie preparatów barierowych w postaci kremów, żelów i maści. Większość proponowanych produktów opiera się jednak na zbyt małych, nieodpowiednio dobranych molekułach, które mogą penetrować do wnętrza skóry w kompleksie z metalem powodując powstanie odczynu alergicznego. Szczególnie niekorzystna jest zawartość w preparatach EDTA, czyli kwasu edetynowego. Będąc małą silnie chelatującą cząsteczką, wiąże on nikiel i transportuje do wnętrza skóry wzmacniając jego toksyczność. Ponadto, niektóre związki używane w preparatach barierowych nie są biozgodne, a nawet wykazują działanie wzmagające transport metali do wnętrza organizmu. Innowacyjnym rozwiązaniem dedykowanym specjalnie dla profilaktyki alergii na metale oraz hamowania objawów tych alergii u osób już chorych jest nowa cząsteczka o nazwie Chitathione, wynaleziona przez polskich naukowców w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN w 2013 roku. Cząsteczka ta jest oparta na wielkocząsteczkowym biopolimerze o znanych i bardzo korzystnych dla skóry właściwościach takich jak, gojenie ran, czy działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Powierzchnia biopolimeru została odpowiednio zmodyfikowana zredukowanym L‑glutationem (peptydem obecnym także w organizmie ludzkim, o właściwościach przeciwzapalnych), tak aby skutecznie – silnie i szybko – z odpowiednią stałą wiązania i stałą szybkości reakcji – wyłapywać i wiązać metale zapobiegając ich przedostaniu się do wnętrza organizmu. Chitathione działa jak niewidzialna bariera uniemożliwiająca przedostawanie się metali przez skórę, a więc ich akumulację, a w efekcie uwrażliwienie i zachorowanie. Preparaty oparte na Chitathione mają właściwości ochronne, zarówno profilaktyczne, jak i hamujące objawy alergii już uprzednio nabytej (metalscreen, metal protector factor).
Płeć żeńska jest bardziej narażona na uwrażliwienie. Prawdopodobnie największy wpływ na występowanie nadwrażliwości jest wykonywanie makijażu oraz przekłuwanie ciała. Częsta ekspozycja na jony metali w młodym wieku, na przykład poprzez kolczykowanie uszu u dzieci czy stosowanie produktów kosmetycznych zawierających pigmenty mineralne, może powodować uwrażliwienie i rozwój alergii. W zależności od poziomu czułości osoby uwrażliwionej oraz ekspozycji na różne przedmioty uwalniające nikiel może występować odmienny przebieg alergii. Nie bez znaczenia jest też miejsce zamieszkania z powodu znacznych ilości metali ciężkich zawartych w smogu miejskim.
Pomimo wprowadzonej w życie Dyrektywy w sprawie bezpieczeństwa zabawek 2009/48 / WE, wciąż można zauważyć przypadki występowania niklu na poziomie uczulającym w zabawkach typu make-up, tzn. szminkach, błyszczykach, a zwłaszcza w sypkich cieniach do oczu. Uważa się, że wszystkie kosmetyki z pigmentem mogą zawierać w swoim składzie metale, w tym nikiel. Zwłaszcza pod uwagę należy wziąć szminki, tusze do rzęs, kredki i cienie do oczu, pudry mineralne czy hennę do brwi. W większości kolorowych kosmetyków nikiel nie jest składnikiem, może być zanieczyszczeniem powstającym w czasie produkcji preparatów do makijażu. Około 7% osób regularnie farbujących włosy jest narażonych na reakcję alergiczną, głównie w postaci wysypki kontaktowej połączonej z zaczerwienieniem lub swędzeniem skóry głowy. W cięższych przypadkach może występować obrzęk lub złuszczanie skóry, towarzyszące reakcjom alergicznym zwanym pokrzywką kontaktową oraz wysypką kontaktową. Najczęściej reakcję alergiczną u kobiet wywołuje biżuteria. Reakcja alergiczna może wystąpić podczas noszenia taniej, nieposiadającej odpowiedniej certyfikacji biżuterii, jak również białego złota (stop złota z cynkiem i niklem). Nikiel powszechny jest w elementach ubioru i w akcesoriach. Można go znaleźć w klamrach od pasków, zamkach błyskawicznych i zatrzaskach. Kobiety dodatkowo narażone są na nikiel w bieliźnie. Staniki zawierają wszelkiego rodzaju metalowe dodatki, które zawierają uczulający nikiel. Są to na przykład haftki, fiszbiny, zapinki i wszelkiego rodzaju ozdoby.
Reakcja alergiczna może wystąpić po depilacji. Elementy maszynek do golenia, przede wszystkim ostrza, wykonane są ze stopu zawierającego nikiel. Dla osób uwrażliwionych może to być bodziec powodujący podrażnienie nóg, okolic bikini, czy pach. Również na powierzchni maszynek można znaleźć zdobienia wykonane z powłoki niklowej. Głównym powodem używania niklu w maszynkach do golenia jest odporność tego metalu na korozję oraz wytrzymałość na wysokie temperatury. Cechy te są pożądane w przypadku kontaktu przedmiotu z wodą i ciepłem. Zdaniem Instytutu Niklowego maszynki do golenia, zarówno mechaniczne jak i elektryczne, posiadają małą zawartość niklu. Jednak w przypadku osób mocno uwrażliwionych, dawka wydzielających się jonów niklu może doprowadzić do reakcji uczuleniowej. Także sprzęt domowy i akcesoria kuchenne takie jak sztućce, tostery, czajniki metalowe, nożyczki, igły, szpilki, naparstki, odkurzacze, latarki, czy zatyczki do kąpieli mogą zawierać nikiel. Poświęcono temu liczne publikacje.
Całkowita eliminacja niklu i innych metali z otoczenia jest niemożliwa, zwłaszcza w regionach o wysokim stopniu zanieczyszczenia powietrza. Alergiczny wyprysk kontaktowy, ze względu na swoje rozpowszechnienie, jest często niewłaściwie postrzegany, jako synonim alergii niklowej, która jest bardziej złożoną chorobą i może występować również w innych formach klinicznych (zapalenie spojówek, zapalenie śluzówki nosa, czy nawet ogólnoustrojowa alergia na nikiel). Staranny dobór pożywienia o stosunkowo niskim stężeniu niklu może doprowadzić do zmniejszenia całkowitego spożycia niklu dziennie, a co za tym idzie, łagodniejszych objawów ogólnoustrojowej alergii. W przypadku alergii kontaktowej, typowymi dolegliwościami są swędząca wysypka skórna, suchość skóry, pękanie, egzema, pęcherze i stan zapalny w miejscach długotrwałego kontaktu z metalem. Ryzyko wystąpienia kontaktowej alergii niklowej można zmniejszyć ograniczając bezpośredni kontakt z przedmiotami uwalniającymi nikiel w ilościach zdolnych do prowokowania reakcji alergicznych oraz użytkowanie preparatów zapewniających skórze skuteczną ochronę przeciwmetalową (metalscreen).
Dr Izabela Zawisza
Absolwentka Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, Prezes firmy badawczo-rozwojowej KF Niccolum. Współwłaścicielka, Prezes Zarządu i CEO KF Niccolum sp. z o.o.. Doktor nauk biologicznych w dyscyplinie biofizyka, wspówynalazca 4 zgłoszeń patentowych, w tym innowacyjnych kosmeceutyków ochronnych przeciw alergii kontaktowej. Twórca marki Nuev.