W ostatnich latach obserwuje się intensywny rozwój kosmetologii i metod leczenia skóry poza ogólnym leczeniem farmakologicznym i chirurgicznym.
Poszukuje się rozwiązań skutecznych w regeneracji i ujędrnianiu skóry oraz leczeniu jej chorób z użyciem preparatów do stosowania miejscowego i efektywnych zabiegów specjalistycznych, takich jak peelingi chemiczne. Najczęstszym wskazaniem do tego rodzaju zabiegów jest regulacja keratynizacji i pracy gruczołów łojowych, korekcja zmian barwnikowych i blizn potrądzikowych, wygładzanie cery i spowalnianie procesów starzenia. Coraz większe zainteresowanie usuwaniem nieestetycznych zmian skórnych skutkuje ciągłym doskonaleniem metod, poszukiwaniem nowych połączeń składników terapeutycznych i możliwości skutecznego działania w krótszym czasie. Jedną z takich dziedzin kosmetologii i medycyny są peelingi chemiczne. Wykonuje się je w celu usunięcia powierzchownych zmian chorobowe i defektów kosmetycznych oraz stymulowania skóry do przebudowy. Polegają na kontrolowanym częściowym lub całkowitym usunięciu warstwy rogowej naskórka, a nawet warstw głębszych, w celu odnowienia lub leczenia skóry.
Ze względu na stosowany rodzaj czynnika złuszczającego peelingi dzielimy na:
- powierzchowne – do głębokości ok. 0,06 mm w obrębie samego naskórka, ale mogą sięgać nawet do warstwy brodawkowatej skóry właściwej, tak jak kwas salicylowy 30%, TCA 10–25%, roztwór Jessnera, kwas glikolowy 30–70% czy rezorcyna 40%
- średnio głębokie – do ok. 0,45 mm, obejmujące naskórek i warstwę brodawkowatą oraz górną część warstwy siateczkowatej skóry właściwej, działają tak np. TCA 35–50%, roztwór Jessnera + TCA, kwas salicylowy + roztwór Jessnera, kwas glikolowy + TCA
- głębokie – złuszczania do ok. 0,6 mm do części środkowej warstwy siateczkowatej skóry właściwej, np. roztwór Bakera-Gordona, fenol 88%, TCA 50–60%, Septisol.
Działanie peelingu można pogłębić zwiększając stężenie środka złuszczającego, stosując kilka warstw preparatu, poprzedzając wykonaniem mikrodermabrazji lub użyciem mocniejszego pre-peelu. Siła złuszczania, skuteczność i głębokość działania zależą od preparatu, rodzaju skóry, jej przygotowania do zabiegu, rodzaju kwasu lub mieszanki kwasów, substancji dodanych do preparatu, pH i pKa kwasu, stężenia, biodostępności, podłoża kwasu, czasu aplikacji, stanu wyjściowego skóry, częstotliwości wykonywania złuszczania i postępowania pozabiegowego.
Wpływ kwasu salicylowego na skórę
Kwas salicylowy (łac. Acidum salicylicum) jest bardzo częstym składnikiem preparatów pielęgnacyjnych do skór trądzikowych i problematycznych, a także mieszanek złuszczających, nie przenika on bowiem do skóry właściwej i jest bezpieczną substancją złuszczającą o niewielkim stopniu uciążliwości zabiegowej. To organiczny związek chemiczny należący do hydroksykwasów. Jego systematyczna nazwa to kwas 2-hydroksybenzoesowy o wzorze C7H6O3. Jest pochodną kwasu benzoesowego, niesteroidowym lekiem przeciwzapalnym. Łatwo przenika przez warstwę rogową naskórka i tkanek głębiej położonych, gdzie najwyższe stężenie osiąga po 4–8 godzinach. Absorbcja przezskórna w dużej mierze zależy od zastosowanego w preparacie nośnika, najgłębiej przenikają preparaty oparte na nośnikach wodno-alkoholowych. Etanol zdecydowanie zwiększa proces przenikania naskórkowego.
Kwas salicylowy nie jest metabolizowany w obrębie skóry, ale w wątrobie, co należy uwzględnić w kwalifikacji do zabiegu. Jest bardzo dobrze tolerowany przez wszystkie typy skóry, od I do VI grupy Fitzpatricka, i wszystkie grupy rasowe. Wykazuje działanie łagodniejsze niż kwasy alfa-hydroksylowe, dlatego jest zalecany dla pacjentów ze skórą wrażliwszą. Szerokie spektrum jego działania pozwala na jego wykorzystanie w wielu problemach skórnych. Stosowany miejscowo działa odkażająco, keratolitycznie, keratoplastycznie, przeciwbólowo i rozszerza naczynia krwionośne skóry. Reguluje wydzielanie łoju, działa przeciwzaskórnikowo, spłyca rozszerzone pory, przyspiesza proces gojenia podrażnień, wyprysków i trądzikowych stanów zapalnych oraz reguluje zaburzenia rogowacenia. Niweluje także przebarwienia i reguluje odnowę komórkową, usuwając zbędną warstwę rogową naskórka. Jest bardzo skuteczny w przypadku zapalenia okołomieszkowego, zmian łuszczycowych i łupieżu, pomaga w niwelowaniu uszkodzeń skóry wywołanych przez nadmiar UV oraz w zmniejszaniu suchości skóry, w usuwaniu znamion starczych, keratoz, brodawek i w spłycaniu zmarszczek. Rozjaśnia przebarwienia i poprawia koloryt skóry.
Kwas salicylowy jest substancją lipofilną, jego działanie na skórę polega na stopniowym rozluźnieniu i niszczeniu wiązań pomiędzy martwymi komórkami warstwy rogowej naskórka i przyspieszeniu usuwania zrogowaciałych komórek, równocześnie zachodzi rozluźnienie struktury cementu międzykomórkowego, a dzięki tym procesom kwas jeszcze głębiej penetruje skórę. Możliwość wnikania związku zależy też od właściwości warstwy rogowej jako głównej bariery w procesie przenikania, od właściwości fizykochemicznych związku penetrującego, czynników biologicznych, chemicznych i środowiskowych, bazy kosmetyku oraz od obecności i rodzaju promotorów przenikania. Proces przenikania można przyspieszyć, usuwając płaszcz hydrolipidowy przy użyciu pre-peelu, stosowanie opatrunków okluzyjnych lub substancji ułatwiających wnikanie, np. kwasu glikolowego. Sam kwas salicylowy jest także promotorem przenikania dla innych substancji, może więc mieć podwójne zastosowanie w procesach złuszczania, jako pre-peel lub jako peeling właściwy. W klasyfikacji substancji wykorzystywanych w peelingach chemicznych, obejmującej podział na substancje żrące, metaboliczne i toksyczne, kwas salicylowy zaliczany jest, razem z fenolem i rezorcynolem, do substancji toksycznych.
Zastosowanie kwasu salicylowego w gabinetowych terapiach przeciwtrądzikowych
Peelingi to jedne z najpopularniejszych zabiegów w gabinetach kosmetycznych, kosmetologicznych i dermatologicznych. Kwas salicylowy jest tu niezastąpiony, bo po jego zastosowaniu zauważalnie zmniejsza się ilości zmian zapalnych. To sprawa niezmiernie istotna u osób borykających się z trądzikiem pospolitym, którego nawet lekkie odmiany powodują kompleksy, frustracje i obniżone poczucie własnej wartości. Nieleczony lub źle leczony trądzik, ale też nieodpowiednie dbanie o skórę sprawić mogą, że ślady po tej chorobie pozostają na długo – często są to nieestetyczne przebarwienia lub zbliznowacenia tkanek. Nie usunie się ich tylko właściwą pielęgnacją, konieczne są zabiegi, które zmobilizują skórę do regeneracji i przebudowy, i tu także sprawdza się peeling z kwasem salicylowym, ponieważ nie tylko niweluje ślady potrądzikowe, ale też zapobiega powstawaniu nowych zmian.
W dziedzinie peelingów chemicznych często wprowadzane są nowości, jak łączenie kwasów, enzymów i wyciągów roślinnych, co prowadzi do jeszcze skuteczniejszego, bardziej precyzyjnego złuszczania i inicjowania procesów odnowy komórkowej. Enzymy hydrolizują wiązania chemiczne w desmosomach, na które nie działają kwasy, i dzięki tej synergii uzyskuje się większą skuteczność lub szerszy zakres oddziaływania preparatów złuszczających, m.in. silne działanie przeciwzapalne. Przykładem takich preparatów mogą być tzw. peelingi ziołowe lub bio-pelingi, w których poza kwasem salicylowym może być stosowany także kwas ursolowy, sproszkowane liście szpinaku, ekstrakt z tymianku, oregano, bazylii i innych substancji, jak np. sproszkowany koralowiec. Przykładów preparatów do peelingów chemicznych z kwasem salicylowym można podać wiele, często łączą one bardzo różne składniki, jak np. kwas pirogronowy, fitynowy, mlekowy, azelainowy, TCA. Ciekawe są dodatki innych składników, jak choćby ekstrakty z owoców, np. ekstrakt z liści i łodyg pomidora o mający właściwościach silnie antyoksydacyjne lub też wyciąg ze sfermentowanego ryżu, nadtlenek wodoru, kwas glikolowy, retinol, które wspomagają regenerację skóry, rozjaśniają przebarwienia, regulują proces keratynizacji i produkcji sebum, stymulują do regeneracji i zwiększają przepływ krwi, rozświetlają i zmniejsza problemy pigmentacyjne skóry.
W leczeniu trądziku pospolitego, hiperkeratozy, usuwaniu przebarwień i blizn często stosowany jest roztwór Jessnera. To roztwór alkoholowy (95% etanol) zawierający kombinację kwasu salicylowego (14%), kwasu mlekowego (14%) i rezorcyny (14%). Połączenie rezorcyny z tymi kwasami obniża jej toksyczność i zwiększa właściwości keratolityczne. Roztwór ten wywołuje zmiany w naskórku podobne do obserwowanych po zastosowaniu retinoidów. Peeling płynem Jessnera może być delikatny lub intensywny, co wynika ze sposobu nakładania oraz liczby warstw preparatu. Znajduje zastosowanie w łagodzeniu uszkodzeń wywołanych promieniowaniem UV, likwidowaniu przebarwień, wygładzaniu powierzchownych zmarszczek, terapii trądziku grudkowo-krostkowego i zaskórnikowego, w stanach ropnych i nawracających stanach zapalnych skóry, łagodnych formach trądziku różowatego, w przypadku fotostarzenia się skóry, zapalenia okołomieszkowego, zmian potrądzikowych i w łojotoku. Peeling Jessnera nie wymaga wcześniejszego przygotowania skóry, ale konieczny jest skrupulatny wywiad przed zabiegiem w celu wykluczenia przeciwwskazań.
Pierwszego dnia po eksfoliacji dochodzi do uniesienia naskórka oraz lekkiego ściemnienia skóry, która tego staje się zaróżowiona, gładka i napięta. Drugiego dnia naskórek może jeszcze ciemnieć i wyglądać na bardzo gruby. Zwykle 2–4 dni po zabiegu rozpoczyna się złuszczanie, trwające kilka dni w zależności od intensywności zabiegu i reakcji osobniczych. Zabieg można powtórzyć po około trzech tygodniach – do tych decyzji zawsze należy podchodzić bardzo indywidualnie. Efekty w przypadku zmian trądzikowych porównywalne są do peelingu 70-procentowym kwasem glikolowym, a w przypadku ostudy do zabiegów kwasem mlekowym powyżej 70%. Płyn Jessnera wywołuje niewielkie zbielenie naskórka, a w końcowym etapie zabiegu obserwuje się krystalizację składników roztworu. Każda kolejna warstwa zwiększa głębokość penetracji, nie należy jednak stosować więcej niż 6 warstw. Płyn penetruje nawet do warstwy brodawkowatej skóry właściwej i mocno stymuluje do regeneracji. Po aplikacji dochodzi do reakcji strącania białek, czyli zamierania komórek naskórka. Po kilku godzinach lub bezpośrednio po zabiegu, w zależności od głębokości peelingu, pojawia się zwykle rumień i uczucie mocnego napięcia skóry, dyskomfort podobny do tego, jaki odczuwa się po zbyt długim opalaniu.
Przeciwskazania do zastosowania preparatów z kwasem salicylowym i zalecenia pozabiegowe
Mimo skuteczności eksfoliacji kwasem salicylowym przeciwwskazań ogólnych do wykonania zabiegu jest wiele: alergia na salicylany lub inny składnik preparatu, ciąża i okres laktacji, zbyt młody wiek (poniżej 16. roku), nadwrażliwość na salicylany lub inne NLPZ, infekcje wirusowe (np. opryszczka), wrodzone i nabyte skazy krwotoczne, zaburzenia pracy nerek i wątroby, trwająca choroba nowotworowa, choroby związane z zaburzeniami krzepliwości krwi, nieustabilizowana cukrzyca i trądzik z rozdrapania (neuropatyczny). Nie należy wykonywać zabiegu w trakcie i 6 miesięcy po stosowaniu leków antybiotykowych i retinolu. Absolutnie nie wykonuje się złuszczania w przypadku oparzenia słonecznego, świeżo opalonej skóry, ani u osób uzależnionych od solarium i kąpieli słonecznych. Wykluczeniem jest też prowadzone światłoleczenie, otwarte rany, liczne znamiona melanocytowe i rozległe teleangiektazje, skłonność do powstawania bliznowców, silne nerwice i nerwice natręctw, niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej, choroby autoimmunologiczne jak kolagenoza i pęcherzyca. Złuszczania nie wykonuje się także przed upływem 6 miesięcy od przebytej radioterapii lub chemioterapii, w stanach gorączkowych, czasie obniżonej odporności organizmu i stanie po zabiegu chirurgicznym (minimum 2 miesiące). Przeciwwskazaniem jest też zbyt cienki naskórek, zażywanie leków przeciwzakrzepowych, przeciwgorączkowych i infekcje ogólnoustrojowe.
Stosowanie peelingów chemicznych, również tych z kwasem salicylowym, pomimo ich ogromnej skuteczności w niwelowaniu nieestetycznych zmian skórnych, wiąże się z ryzykiem reakcji niepożądanych i osobniczych. Przyczyną powikłań może być zły dobór preparatu, niedokładne przeprowadzenie wywiadu z pacjentem albo zatajenie przez niego (celowe lub nie) informacji na temat stanu jego zdrowia, niewłaściwe przygotowanie skóry do peelingu i pielęgnacja pozabiegowa. Należy zawsze dokładnie wyjaśnić zasady postępowania po eksfoliacji i uprzedzić, że w przypadku wystąpienia niepokojących objawów ogólnoustrojowych koniecznie trzeba natychmiast zgłosić się do specjalisty, który wykonywał zabieg, lub do najbliższej jednostki opieki zdrowotnej. Żadnego zabiegu nie rozpoczyna się bez podpisanej zgody na jego wykonanie i zapoznania pacjenta ze wszystkimi przeciwwskazaniami i niedogodnościami, które mogą wystąpić. Do najczęstszych powikłań zalicza się: reakcje alergiczne, zbyt długo utrzymujący się rumień (ponad 5 dni), bliznowacenie, teleangiektazje, osutka polekowa, obrzęk, wtórna infekcja bakteryjna lub wirusowa, przebarwienia, opryszczka, prosaki, linie demarkacyjne.
Normalną reakcją po zastosowaniu kwasu salicylowego jest zaczerwienienie i napięcie skóry, ustępujące zwykle w przedziale od kilku godzin do kilku dni po zabiegu. Stosowanie łagodnych preparatów do pielęgnacji pozabiegowej znacząco zmniejsza zaczerwienienie i uczucie napięcia skóry. Jeżeli rumień utrzymuje się zbyt długo lub jest dokuczliwy, należy obserwować zmiany występujące w obrębie poddanej zabiegowi skóry, a żaby zapobiec bliznowaceniu konieczne jest stosowanie zalecanych preparatów. Trzeba przestrzec pacjentów przed samodzielnym podejmowaniem decyzji o wprowadzeniu jakiegoś specyfiku, ponieważ często niestety nie są to dobre wybory i stan skóry pogarsza się. W okresie gojenia i złuszczania się naskórka może wystąpić też swędzenie skóry, ale dopóki jest tylko lekkim dyskomfortem i nie obserwuje się żadnych niewskazanych zmian na skórze, np. w formie zbyt głębokich pęknięć, pieczenia i szczypania, to takie odczucie jest w normie. Nasilanie się objawów świądu, któremu towarzyszy rumień, a nawet silne pieczenie, może świadczyć o reakcji alergicznej na maści stosowane do pielęgnacji skóry po zabiegu. Należy przyjmować wapno, odstawić dotychczas stosowane środki do pielęgnacji i skontaktować się z osobą, która wykonywała zabieg. Zaleceń pozabiegowych jest wiele i trzeba ich ściśle przestrzegać, a przede wszystkim rozmawiać o nich jeszcze przed zabiegiem. Minimalizują one ryzyko powikłań i pomagają uzyskać optymalne efekty. Po zabiegu skóra wymaga odpowiedniej pielęgnacji, natłuszczania, nawilżania i ochrony UV. Absolutnie nie wolno zdrapywać odklejającego się naskórka, do momentu złuszczenia nie stosować kosmetyków silnie zapachowych, nie używać preparatów przed i po goleniu, należy zaniechać golenia klasycznymi maszynkami, a jedynie maszynką elektryczną, bez jej dociskania do skóry. Po zabiegu obowiązuje bezwzględny zakaz opalania przez minimum 6 tygodni. Pomiędzy zaplanowanymi sesjami nie należy używać kosmetyków czy maści wysuszających lub ścierających. W celu bezpiecznego przeprowadzenia zabiegu oraz wybrania najbardziej odpowiedniego peelingu, należy przeprowadzić szczegółowy wywiad dotyczący oczekiwań pozabiegowych i doświadczeń związanych z zabiegami złuszczania. Konieczne jest ustalenie, czy występowały jakiekolwiek powikłania i jak przebiegał proces regeneracji skóry. Trzeba zdobyć dokładną wiedzę na temat wszelkich uwarunkowań, ograniczeń i bezwzględnych przeciwwskazań do wykonania zabiegu eksfoliacji.
mgr Jolanta Kozaczyńska
Specjalista kosmetologii estetycznej i kosmetologii leczniczej, dietetyki klinicznej i dietetyki w kosmetologii, instruktor odnowy biologicznej, pedagog i wykładowca zawodu. Od wielu lat prowadzi działalność społeczną w dziedzinach dotyczących profilaktyki zdrowotnej i poprawy wizerunku.