Każdy organizm to system połączonych ze sobą narządów i układów wzajemnie na siebie oddziałujących. Wiele chorób wewnętrznych daje objawy skórne, które mogą pomóc w prawidłowym zdiagnozowaniu, ale również pogarszać ogólny stan pacjenta.
Cukrzyca to najczęstsze schorzenie trzustki, choroba cywilizacyjna, która osiągnęła miano epidemii i stała się czwartą przyczyną zgonów na świecie. Cechuje ją wiele uporczywych, nawracających dolegliwości ogólnoustrojowych i, mimo ogromnego rozwoju medycyny, prowadzi często do poważnych powikłań sercowo-naczyniowych, a także do powstawania kłopotliwych zmian skórnych. Pacjenci z dysfunkcją trzustki, przyjmujący insulinę lub leki obniżające stężenie glukozy we krwi, mają w dużym stopniu obniżoną barierę ochronną organizmu, co jest przyczyną większego narażenia na występowanie specyficznych dla cukrzycy dermatoz skórnych. Dobra samokontrola, zdrowy styl życia i odpowiednio dobrane leki umożliwiają życie bez powikłań i dalszych postępów choroby. Cukrzyca nie boli, przez co pacjenci mają złudzenie, że nic złego się nie dzieje i zapominają o ważnych aspektach tej choroby.
Zmiany skórne w cukrzycy to często efekt zaniedbań leczenia, higieny lub reakcji alergicznych. Nierzadko jednak przyczyna tkwi w samym schorzeniu trzustki, serca czy układu krwionośnego, dlatego niezmiernie ważny jest dokładny wywiad z pacjentem, analiza wszystkich objawów skórnych i ogólnoustrojowych występujących u chorego. Niektóre z nich zauważyć można już przy pierwszym kontakcie np. rumień na twarzy, ale często chory zgłasza tylko jedną dolegliwość, pokazuje jedną zmianę na skórze nie wspominając nawet o innych objawach, które u siebie zaobserwował, dlatego tak ważny jest dokładny wywiad i ogląd skóry. Zmiana barwy skóry, suchość, przebarwienia, zanik lub pojawienie się owłosienia, zły stan paznokci, nadmierna potliwość, wynaczynienia, zwłóknienia, uporczywy świąd i inne nieswoiste objawy mogą być sygnałem rozwijającej się choroby.
Zbyt późne rozpoznanie cukrzycy często wynika z faktu, że bagatelizuje się objawy zewnętrzne, jak suchość czy świąd skóry.
Powikłania dermatologiczne zajmują trzecie miejsce wśród komplikacji cukrzycy. Wszelkie symptomy, nawet te uznawane za oznaki zaniedbań higienicznych lub niewłaściwej pielęgnacji mogą wskazywać na toczące się bardzo groźne dla zdrowia procesy chorobowe. Zaczynając od podstawowych objawów, czyli rumienia cukrzycowego i świądu skóry, po zakażenia grzybiczo-bakteryjne i swoiste dla cukrzycy obumieranie tłuszczowate skóry, dermatopatię cukrzycową, aż po zmiany stanowiące powikłania leczenia cukrzycy tzw. lipodystrofię poinsulinową i osutkę krostkowo-plamistą stanowiące odczyn nadwrażliwości na doustne leki przeciwcukrzycowe.
Zdarzają się czasami w cukrzycy objawy podobne do reakcji na środki zawierające disulfiram (Anticol, Antabus, Esperal) stosowane w leczeniu alkoholizmu, a po spożyciu alkoholu, czyli gwałtowne poszerzenie tętniczek z zaczerwienieniem skóry twarzy, bólami i zawrotami głowy, dusznością, tachykardią i nudnościami. Z zasady, z chwilą pojawienia się niejasnych uogólnionych zmian skórnych, odstawia się doustne leki przeciwcukrzycowe, ponieważ pogłębianie się zmian z nadwrażliwości może skończyć się toksyczną naskórkową epidermolizą bezpośrednio zagrażającą życiu chorego.
Właściwa kontrola poziomu cukru pozwala uniknąć wielu powikłań skórnych, które są związane z czasem trwania cukrzycy i jej agresywnością. Źle leczona cukrzyca daje powikłania w postaci mikroangiopatii i makroangiopatii, a często zajęte są także nerwy obwodowe. Zwiększony poziom cukru we krwi wpływa również niekorzystnie na gojenie się ran, co ma szczególne znaczenie u pacjentów po operacjach.
Zmiany skórne powiązane z cukrzycą to też: ziarniniak obrączkowaty, zaniki i przerosty tkanki tłuszczowej, sklerodaktylia, obrzęk twardzinowy Buschkego, choroba Kyrlego, kępki żółte, bielactwo, rogowacenie ciemne, czy też bullosis diabeticorum, czyli spontaniczne tworzenie się dobrze napiętych pęcherzy w obrębie dystalnych części kończyn.
Do zmian skórnych dochodzi u około 30% pacjentów.
Skórę diabetyka cechuje skłonność do przesuszania, skłonność do zmian wypryskowych, zmniejszone wydzielanie potu i podatność na zaburzenia keratynizacji.Alkohol, powtarzające się negatywne napięcia emocjonalne i nieodpowiednia dieta znacznie nasilają zmiany skórne w cukrzycy. Związany jest z nimi zwykle świąd skóry, uważany za typowy objaw cukrzycy, prowadzący do zwiększonej zachorowalności na schorzenia ropne, takie jak czyraki, czyraki mnogie i zapalenie mieszków włosowych. Powoduje on ogromny dyskomfort i wpływa na jakość życia. Nasila nerwowość, drażliwość, wpływa na relacje z otoczeniem, a ciągłe drapanie powoduje mikrourazy i infekcje. Świąd okolicy narządów płciowych i okolicy odbytu może być następstwem kandydozy lub innych zakażeń.
Powszechnie uważa się, że istnieje związek między cukrzycą i zwiększoną podatnością na infekcje i powikłania po zakażeniach. Częściej dochodzi do infekcji bakteryjnych, należą do nich zakażenia gronkowcami, paciorkowcami oraz łupieżem rumieniowatym. Do jednych z najczęstszych patogenów należy Candida, powodująca infekcje w obrębie jamy ustnej, paznokci, narządów płciowych, dołów pachowych i pod piersiami. Występuje najczęściej w źle kontrolowanej cukrzycy i otyłości. Zakażenia grzybicze nie są częściej spotykane niż w przeciętnej populacji, trudniejszy jednak może być proces ich leczenia. Nawracające zapalenia grzybicze i bakteryjne błon śluzowych i skóry są markerami źle leczonej lub utajnionej cukrzycy. Dołączenie się do cukrzycy infekcji skórnych w dużym stopniu destabilizuje chorobę i wymaga czasami odstawienia doustnych leków przeciwcukrzycowych i czasowej insulinoterapii, co negatywnie wpływa na stan ogólny, dlatego tak ważne jest wyjątkowe przestrzeganie zasad higieny.
Dość powszechna w cukrzycy jest róża, która ma wyjątkowo niekorzystny przebieg w przypadku cukrzycy niewyrównanej, może nawracać i przebiegać nietypowo pod postacią róży zgorzelinowej, pęcherzowej lub krwotocznej, prowadzić do owrzodzeń, a w skrajnych przypadkach do słoniowacizny.
U ludzi młodych, głównie w cukrzycy typu I, występuje rumieniec cukrzycowy, głównie na czole, policzkach, klatce piersiowej, dłoniach i stopach. Pojawia się zwykle w niekontrolowanej chorobie i sugeruje jej zaawansowanie. Rumień jest wynikiem uszkodzeń w drobnych naczyniach krwionośnych, czyli mikroangiopatii, które wywołują pojawienie się nieostro odgraniczonych zlewających się zaczerwienień.
Charakterystyczne w cukrzycy bywają także pomarańczowo zabarwione dłonie i stopy oraz kępki żółte powiek, czyli płasko-wyniosłe, miękkie guzki o zabarwieniu żółtawym i gładkiej powierzchni, występujące w nieleczonej cukrzycy, zwłaszcza z towarzyszącą hipertrójglicerydemią i innymi zaburzeniami lipidowymi. Powstają w wyniku odkładania się w skórze lipidów. Zazwyczaj ustępują w wyniku leczenia cukrzycy i zaburzeń lipidowych.
Jeśli chodzi o zmiany polekowe, to są one najczęściej skutkiem stosowania pochodnych sulfonylomocznika, dotyczą aż do 5% leczonych nimi osób. Mogą występować pod postacią zmian pokrzywkowych, osutek odropodobnych i plamisto-grudkowych. Preparaty insulinowe stosowane obecnie rzadko dają objawy alergiczne, jednak bywa, że powodują zaniki tkanki tłuszczowej w miejscu podania leku, czasem jałowe ropnie w miejscach wstrzyknięć.
Około 4,5% cukrzyków cierpi na bielactwo. Zmiany skórne w tej chorobie polegają na pojawianiu się ostro odgraniczonych, odbarwionych plam. Początkowo jest ich niewiele, następnie ich liczba zwiększa się i zajmują większe obszary. Częściej występują w obrębie grzbietów stóp, rąk, okolic genitalnych, na głowie, szyi i pod pachami. Nie ma w pełni satysfakcjonującego leczenia tej przypadłości.
Do zmian skórnych występujących w cukrzycy, których patomechanizm nie został dokładnie poznany należą dermopatia cukrzycowa i bullosis diabeticorum.
Dermopatia cukrzycowa, czyli tzw. zespół PPP (ang. pretibial pigmentem patches), jest wynikiem zwiększonej wrażliwości skóry cukrzyków na wszelkie urazy, zakażenia i powstające częściej zmiany naczyniowe. Objawia się ona dobrze odgraniczonymi, różowo-żółtymi, lekko wklęsłymi i okrągłymi przebarwieniami pojawiającymi się zwykle na podudziach, a także tendencją do powstawania wynaczynień.
Bullosis diabeticorum jest rzadkim markerem cukrzycy. Zmiany mają charakter pęcherzy, które zwykle pojawiają się nagle i zazwyczaj lokalizują na grzbietach i podeszwach stóp, rzadziej na grzbietach rąk, dłoniach i przedramionach. Zwykle pęcherze mają od kilku milimetrów do kilku centymetrów średnicy i wypełnione są treścią surowiczą, rzadziej surowiczo-krwistą. Szybko pękają i pozostawiając trudno gojące się nadżerki.
Charakterystycznym powikłaniem cukrzycy jest stopa cukrzycowa. Najczęściej po latach źle leczonej choroby, głównie w cukrzycy insulinozależnej, a dotyka nawet 10 procent wszystkich diabetyków. Charakteryzuje ją niedostateczne ukrwienie stóp, zaburzenia ciepłoty, zmniejszona wrażliwość bólowa, trudne gojenie się ran i owrzodzeń świadczące o postępującym procesie martwiczym. Objawami zespołu stopy cukrzycowej są: ból nasilający się w nocy, często z bolesnymi skurczami mięśni, uczucie mrowienia, widoczne zmiany naczyniowe skóry, łuszczenie się skóry, pojawienie się licznych pęknięć z ogniskami martwicy i owrzodzenia. Osłabieniu ulega struktura kości i stawów i w efekcie dochodzi do deformacji stopy, która uniemożliwia chodzenie. Częste infekcje skóry i ich nieleczenie prowadzą do coraz głębszych zmian i amputacji kończyny.
Niezaprzeczalny związek z cukrzycą ma obumieranie tłuszczowate. Występuje u 1% pacjentów najczęściej na wyprostnych częściach kończyn dolnych, najczęściej na podudziach, bywają zajęte także kostki i grzbiety stóp. Dokładna przyczyna zmian nie jest znana, ale może być następstwem mikroangiopatii cukrzycowej. Ma zwykle charakter żółtych lub czerwonobrązowych blaszek dokładnie odgraniczonych od otoczenia. Zmiany nie są bolesne, mogą być stwardniałe lub zanikowe i połączone z teleangiektazjami.
W przebiegu cukrzycy zaobserwować można zmiany opisywane jako tzw. gruba skóra, do których dochodzi pod wpływem długotrwałej hiperglikemii i związane jest to ze zmianami w kolagenie i mukopolisacharydach, a zależne jest od czasu trwania cukrzycy. W długotrwającej i źle kontrolowanej chorobie może również dochodzić do występowania zespołu sztywnych rąk. Powierzchnia skóry jest wtedy zaczerwieniona i napięta, a ruchy rąk utrudnione.
W cukrzycy występuje charakterystyczny dla niej ziarniniak obrączkowaty. Zmiany mają charakter twardych, lekko wyniosłych wykwitów o gładkiej powierzchni, są koloru skóry i układają się obrączkowato. Nie mają tendencji do rozpadu i ustępują bez pozostawienia blizny, a współistniejące z cukrzycą najczęściej są rozsiane. Występują głównie na grzbietach rąk i stóp, ale mogą być zlokalizowane we wszystkich okolicach ciała.
U diabetyków, szczególnie w przypadku źle kontrolowanego przebiegu choroby, dochodzi często do rozwoju powikłań związanych z makroangiopatią, rozwija się miażdżyca w obrębie tętnic podudzia i stopy. Stopa staje się chłodna, łatwiej rozwijać się mogą zakażenia w obrębie palców nóg, stopy i podudzia. Duże znaczenie ma wtedy sprawność układu żył głębokich i powierzchownych kończyn dolnych. Upośledzenie ich wydolności i gorszy odpływ krwi powoduje, że pogarsza się też utlenowanie tkanek stopy i podudzia, łatwiej wtedy o zakażenie i jego powikłania (martwica, zgorzel). Bardzo ważne jest dobrze przeprowadzone badanie flebologiczne, które określa stan układu żył i tętnic w nogach.
Towarzyszące cukrzycy owrzodzenia to problem, z którym pacjenci najczęściej zgłaszają się do angiologów, chirurgów oraz dermatologów. Podłoże zmian stanowią: hiperglikemia, oporność na insulinę, zmiany naczyniowe oraz zaburzenia neurologiczne. Około 50% owrzodzeń podudzi ma przyczynę związaną z niewydolnymi żyłami kończyn i dopiero leczenie (często inwazyjne) flebologiczne pozwala na szybsze zagojenie owrzodzenia. Jedynie pełne badanie flebologiczne pozwala na określenie zmian w układzie żylnym nóg i każdy chory z cukrzycą powinien w przypadku dolegliwości szczególnie takich, jak bóle nóg, uczucie ciężkich nóg, obrzęki i kurcze podudzi, zmiany skórne czy owrzodzenia podudzi mieć takie badanie przeprowadzone.
W przypadku cukrzycy typu 1 zwiększa się ryzyko łysienia plackowatego. Ma to związek z mechanizmami autoimmunologicznymi, dochodzi wtedy do zmian o charakterze zapalnym, które przyczyniają się do uszkodzenia mieszków włosowych i wypadania włosów.
Insulinooporność w przypadku cukrzycy typu II może prowadzić do rogowacenia ciemnego, które charakteryzują brunatne przebarwienie i brodawkowaty rozrost naskórka. Zmiany występują głównie w okolicy fałdów skórnych, dołów pachowych i pachwinowych, w obrębie warg oraz na błonach śluzowych jamy ustnej, czasami także gardła i przełyku. Niezwykle ważne jest róznicowanie, bowiem rogowacenie ciemne łagodne związane jest z występowaniem cukrzycy i insulinooporności, natomiast odmiana złośliwa świadczy o nowotworach narządów wewnętrznych.
Pielęgnacja skóry w cukrzycy
Skóra osoby chorej na cukrzycę wymaga uważnej pielęgnacji. Szeroka gama preparatów, głównie emolientów, które zapobiegają ucieczce wody ze skóry, zmniejszają świąd i zostawiają na skórze film ochronny zapobiegający przesuszeniom pozwala na dobrą pielęgnację. Każda zmiana skórna, która utrzymuje się przez dłuższy czas i nie ustępuje pod wpływem podstawowej pielęgnacji, która jest swędząca bądź szybko się rozprzestrzenia, występuje w fałdach skórnych, w przestrzeniach międzypalcowych, bądź na skórze gładkiej, wymaga konsultacji dermatologicznej. Najważniejsze jest zapobieganie. Należy nosić wygodne obuwie, uważać przy obcinaniu paznokci, stosować preparaty silnie nawilżające i natłuszczające skórę i zawsze po kontakcie z wodą dobrze osuszać skórę. Można stosować delikatne masaże, nie powodujące wynaczynień, a pobudzające układ naczyniowy. Należy pamiętać o diecie, szczególnej dbałości o zdrowie i dobrą kondycję stóp i przede wszystkim pilnować utrzymania właściwego poziomu cukru we krwi. Kontrolowanie ciśnienia i gospodarki lipidowej, w tym stężenia cholesterolu we krwi oraz stężenia kwasu moczowego, czyli czynników, które mogą wywoływać miażdżycę także ma ogromne znaczenie. Ważne jest też zwiększenie aktywności fizycznej i rzucenie palenia.
mgr JOLANTA KOZACZYŃSKA
Specjalista kosmetologii estetycznej i kosmetologii leczniczej, dietetyki klinicznej i dietetyki w kosmetologii, instruktor odnowy biologicznej, pedagog i wykładowca zawodu. Od wielu lat prowadzi działalność społeczną w dziedzinach dotyczących profilaktyki zdrowotnej i poprawy wizerunku. Właściciel gabinetu Esther Studio w Warszawie.