W kosmetologii wyodrębniony został nurt zajmujący się terapeutycznym działaniem roślin. Ich cenne właściwości wykorzystywane są do upiększania i pielęgnacji. Kosmetyki, których skład oparty jest na roślinach, nazywane są fitokosmetykami. Natomiast dział kosmetologii bazujący na wykorzystaniu surowców roślinnych to fitokosmetologia.
Rośliny obfitują w chemiczne związki aktywne, ważne nie tylko z punktu widzenia kosmetologii, ale też medycyny i dietetyki. Do substancji tych należą przykładowo flawonoidy, fitohormony, garbniki czy saponiny. Ich działanie jest różnorodne, działają wewnętrznie i zewnętrznie. Składniki te spełniają istotne oczekiwania w kosmetologii, czyli:
- opóźnianie procesu starzenia się skóry,
- ochrona wobec czynników zewnętrznych otoczenia,
- regeneracja bariery ochronnej skóry,
- rozjaśnianie przebarwień,
- poprawianie mikrokrążenia, uszczelnianie ścianek naczyń krwionośnych,
- nawilżanie skóry, działanie ujędrniające, antycellulitowe,
- przeciwzapalne i antyseptyczne,
- normalizacja wydzielania sebum.
Warto dodać, że związki aktywne wytwarzane i magazynowane są w różnych częściach roślin. Można je pozyskać z korzeni, kłączy, liści, kwiatów i owoców, nasion oraz kory.
Jest dużo form roztworów czy zawiesin zawierających mieszaniny wieloskładnikowe substancji aktywnych. Mogą to być ekstrakty wodne, alkoholowe czy olejowe, albo formy mikronizowane i liofilizowane. Otrzymuje się je na drodze ekstrakcji surowca roślinnego rozpuszczalnikami o zróżnicowanej polarności. Szczególną formą ekstraktów są olejki eteryczne, wykorzystywane w aromaterapii oraz perfumiarstwie.
Poniżej opisane zostały wybrane rośliny mające zastosowanie w kosmetologii i medycynie.
Nagietek lekarski
Jest to popularna roślina, uprawiana niemal w każdym przydomowym ogródku. Nagietek to roślina jednoroczna z rodziny astrowatych, której koszyczki kwiatowe wykorzystywane są od dawna w lecznictwie i kosmetyce. Nagietek cieszy swoimi kwiatami w odcieniach koloru żółtego, pomarańczowego czy nawet czerwonego, od czerwca do jesieni. W celach leczniczych wykorzystywane są kwiaty z odmian o barwie pomarańczowej. Są one bogate w lotne olejki eteryczne, barwniki z grupy karotenoidów, flawonoidy, kalendynę, żywice, saponiny triterpenowe, śluz i sole mineralne. Nagietek może być wykorzystywany w leczeniu stanów zapalnych jamy ustnej, a także zapaleń spojówek oczu czy zakażeń narządów rodnych. Napar z kwiatów znosi stany skurczowe w przewodzie pokarmowym i obniża ciśnienie. Stosowany może być zewnętrznie do robienia okładów, irygacji i płukanek. Z kwiatów nagietka przyrządza się maści przyspieszające gojenie ran, polecane w przypadku owrzodzeń, czy oparzeń termicznych lub spowodowanych promieniowaniem ultrafioletowym.
W kosmetologii nagietek działa regenerująco. Przyspiesza ziarninowanie i bliznowacenie uszkodzonej skóry. Składniki biologicznie aktywne zawarte w kwiatach nagietka działają korzystnie na skórę suchą, łuszczącą się, skłonną do zaczerwienienia i pękania. Neutralizują ponadto wolne rodniki, powodujące uszkodzenia skóry oraz przyspieszające proces jej starzenia. Znakomitym kosmetykiem jest olej nagietkowy, uzyskiwany przez macerację płatków kwiatowych w łagodnych olejach roślinnych. Można go stosować bezpośrednio na skórę. Dodawany jest także do kremów ochronnych, przeznaczonych do skóry suchej, do pielęgnacji niemowląt i do masażu.
Lawenda wąskolistna
To całorocznie zielona krzewinka z rodziny jasnotowatych, tworząca zwarte i regularne kępy. Lawenda jest popularną rośliną ozdobną, którą można spotkać od czerwca do października na balkonach i w ogrodach. Fiołkowo-niebieskie kwiaty lawendy są surowcem dla przemysłu perfumeryjnego, kosmetycznego i farmaceutycznego. Stosowane są w dolegliwościach jelitowych o podłożu nerwicowym, w stanach niepokoju, trudnościach w zasypianiu, a także w zaburzeniach trawienia. Pięknie pachnące kwiaty zawierają między innymi lawendulol, cyneol i ocymen, wykazujące właściwości uspokajające, przeciwbólowe i wysoce bakteriobójcze. Na skórę działa natomiast odmładzająco, tonizująco, przeciwzmarszczkowo, a także stymuluje wzrost nowych komórek. Stosowany jest w przypadku trądziku, oparzeń, w stanów zapalnych skóry, czy łuszczycy.
Dzika róża
Kolczasty krzew z rodziny różowatych, osiągający do dwóch metrów wysokości. Kwiaty bywają zróżnicowane kolorystycznie, pięciopłatkowe, o mięsistych owocach. Te ostatnie stosowane są jako surowiec witaminowy. Zawierają one duże ilości witaminy C, a ponadto w mniejszych ilościach witaminy A, B1, B2, E i K oraz karotenoidy, flawonoidy, cukry, pektyny i garbniki. W kosmetyce wykorzystywane są owoce, nasiona oraz kwiaty. Ekstrakty z nich działają nawilżająco, zmiękczająco, łagodząco i wygładzająco. Wyciągi z dzikiej róży stosowane są w kosmetykach z przeznaczeniem do skóry suchej, zmęczonej, starzejącej się, wrażliwej i skłonnej do podrażnień. Woda różana, będąca naturalnym produktem otrzymywanym w czasie destylacji olejku eterycznego z parą wodną, to jeden z najstarszych naturalnych kosmetyków do pielęgnacji twarzy. Działa kojąco, tonizująco, a nawet antyseptycznie. Wykazuje ponadto właściwości przeciwzmarszczkowe i antyoksydacyjne. Z kwiatów otrzymywany jest też olejek różany wykorzystywany w kosmetyce i perfumerii.
Cynamon
Wysuszona kora młodych pędów cynamonowca cejlońskiego jest powszechnie znaną przyprawą korzenną o słodkawym smaku i przyjemnym zapachu, oraz jednym z najstarszych roślinnych środków leczniczych. Wyciągi z kory stosowane są w dolegliwościach trawiennych, przy braku łaknienia, wzdęciach czy stanach skurczowych żołądka. W kosmetyce i aromaterapii wykorzystywany jest olejek cynamonowy otrzymywany przez destylację z parą wodną rozdrobnionej młodej kory drzewa cynamonowca. Zawiera on aldehyd cynamonowy, eugenol, kariofilen, kwas cynamonowy i linalol. Wykazuje działanie bakteriobójcze, grzybobójcze, bakteriostatyczne, dezynfekujące, zapobiega zastojom i zaczopowaniu ujść mieszków włosowych. Olejek cynamonowy jest składnikiem kompozycji zapachowych oraz mieszanek aromaterapeutycznych wykorzystywanych do masażu, kąpieli jak i inhalacji.
Aloes
Miąższ tej rośliny w kosmetyce jest składnikiem wielu kremów, balsamów, mydeł, toników i maseczek. Aloes zawiera enzymy przyspieszające regenerację naskórka oraz aloektynę, działającą przeciwzapalnie na skutek zahamowania wzrostu bakterii na skórze. Kosmetyki z wyciągiem aloesowym są przeznaczone głównie dla skóry wrażliwej oraz trądzikowej. Głównie dzięki właściwościom łagodzącym i pH podobnemu do tego, które ma ludzka skóra.
Najcenniejsze właściwości tej rośliny kryją się w miąższu, który składa się z 96% wody i 4% suchej masy. Głównymi składnikami aktywnymi są: błonnik pokarmowy, proteiny, pierwiastki takie jak miedź, magnez, oraz witamina C, β-karoten, kwas foliowy, saponiny, nienasycone kwasy tłuszczowe, glikoproteiny, lignina i kwas salicylowy. Aloes ma właściwości przeciwutleniające, dzięki związkom antrachinonowym, co chętnie wykorzystywane jest w kosmetykach promieniochronnych. Składniki zawarte w miąższu aloesowym przyspieszają także proces ziarninowania i naskórkowania. Ze względu na dużą zawartość wody aloes jest środkiem nawilżającym i odmładzającym skórę.
Zainteresowanie ziołolecznictwem oraz zapotrzebowanie na zioła, leki i kosmetyki roślinne ciągle wzrasta. Terapia ziołowa jest jednym z najstarszych sposobów leczenia wielu schorzeń, a jej niewątpliwą zaletą jest brak szkodliwego działania na organizm ludzki. Natomiast skuteczność działania wynika z synergizmu substancji aktywnych w nich zawartych i doboru odpowiednich ziół.
mgr inż. Anna Szymanowska-Flis
Kosmetolog z dyplomem Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie oraz technolog chemii specjalizujący się w chemii kosmetyków, z kilkuletnim doświadczeniem w pracy laboratoryjnej. Na przestrzeni ośmiu lat autorka kilkudziesięciu publikacji o tematyce szeroko związanej z kosmetologią.